افغانستان با داشتن طبعیت کوهستانی، دارای منابع آب جاری و زیر زمینی سرشار می‌باشد. طبق آمار‌های وزارت انرژی و آب افغانستان، در حال حاضر این کشور با داشتن 5 حوزه آبی، سالانه دارای 57 میلیارد متر مکعب آبهای جاری و 18 میلیارد متر معکب آبهای زیر زمینی می‌باشد.
این رقم چند سال پیش، بر اساس مطالعات انستیتوت بین‌المللی مدیریت آب، به ۵۵ میلیارد مترمکعب آب جاری و ۲۰ میلیارد مترمکعب آبهای زیرزمینی، در سال می‌رسید.
میزان آب کنونی با در نظرداشت جمعیت فعلی افغانستان و نیازهای توسعه‌ای این کشور، میزان قابل توجهی می‌باشد که در صورت مدیریت موثر، می‌تواند محرکی برای انکشاف بخش زراعت و عاملی برای تسریع روند مصونیت انرژی در افغانستان باشد.
اما رودخانه‌های فرامرزی افغانستان در چهار حوزه بزرگ آبی این کشور، حوزه‌ی دریای آمو، حوزه آبی کابل، حوزه آبی هلمند و حوزه آبی هریرود-مرغاب که دامنه‌های انها به کشورهای همسایه‌ی این کشور امتداد دارد، سبب شده است که طرح‌های استراتژی جامع به خاطر استفاده اعظمی این آب‌ها، به کندی مواجه شود.
دیروز شنبه یک مرکز پژوهشی که برای تحقیق در زمینه مدیریت منابع آبی در افغانستان تشکیل شده، برآورد کرده است که افغانستان تنها از ۳۰ درصد آب خود استفاده می‌کند.
مسوولان «مرکز تحقیق و مطالعات افغانستان نوین» درمراسم گشایش فعالیت‌های این مرکز گفتند که 70 درصد آب افغانستان به کشورهای همسایه سرازیر می‌شود.
به تازه‌گی حامد کرزی، رئیس جمهوری پیشین افغانستان در این مراسم وضعیت جریان آب افغانستان به کشورهای همسایه را “نگران کننده” خواند.
آقای کرزی افزود که افغانستان در صورتی به همسایه‌هایش آب رایگان داده می‌تواند که “آب اضافی” داشته باشد. او تاکید کرده است که همسایه‌های افغانستان بابت استفاده از آبهای افغانستان باید پول بپردازد، زیرا افغانستان هم نیاز به توسعه دارد.
برنامه‌های مهار کردن آب
حکومت افغانستان اما می‌گوید، برای مهارکردن آبهای این کشور تصمیم جدی دارد. رییس جمهوری افغانستان همواره در سخنرانی‌هایش از برنامه‌های زیربنایی‌اش در قسمت مهار کردن آبهای طبیعی افغانستان گفته است.
محمد اشرف غنی، در ماه حوت سال گذشته که در کنفرانس ملی رشد زراعت در کابل سخن می‌گفت، افزود: “توجه و تعهد من برسر مهارکردن آب است. انسجام آبهای ما موجب استفاده اعظمی ازآب می‌شود. دوم سیلاب‌ها ما را تباه کرده است. هر سال حداقل یک میلیارد دالر به دلیل سیلاب‌ها از دست می‌دهیم.”
رییس جمهور افغانستان در این برنامه تاکید کرد که افغانستان باید آبهای خودرا مهار و از آن استفاده کند: “اگر احمق پولی است، افغانستان است که می‌دهد که آبهای خودرا مفت برای قرن‌ها در اختیار دیگران قرار داده است. آب ما باید مهار شود و در اختیار ما قرار بگیرد.”
از سوی هم وزارت انرژی و آب افغانستان می‌گوید که این وزارت نیز با درک صحیح از پتانسیل نهفته در آبهای افغانستان و هم‌چنین حساسیت‌های منطقه‌ای، پلان مدون میان‌مدت و درازمدتی را برای اعمار بندهای آب‌گردان در سراسر کشور و مهار آبهای افغانستان، طرح کرده است.
مقام‌های وزارت انرژی و آب افغانستان تاکید دارند که ساختن بندهای زیربنایی یکی از اولویت‌های برنامه این وزارت است. علی احمد عثمانی، وزیر انرژی و آب افغانستان، در برنامه افتتاح بند بخش‌آباد ولایت فراه گفت که که این وزارت روی ۳۷ بند به‌گونه‌ی عملی کار می‌کند.
بصیر عظیمی، معین وزارت انرژی و آب افغانستان به خبرنامه گفت که در حال حاضر علاوه بر بهره‌برداری تعداد از بندهای بزرگ آبی همچون بند سلما، بند کجکی، بند سروبی و سایر بندها، حکومت مصمم است که در میان‌مدت، کار بندهایی همچون کمال‌خان، شاه‌عبدالله، شورابه، دهنه، تنگۀ شادیان، خان‌آباد، بخش‌آباد و دیگر بندها با مقیاس بزرگ، متوسط و کوچک را در حوزه‌های مختلف آبی کشور به پایه اکمال برساند تا فرآیند مهار آبهای جاری افغانستان، جنبه عملی را به خود گیرد.
سیاست آب افغانستان
حکومت افغانستان صرف با ایران روی دریای هلمند قرار داد تقسیم آب دارد. این قرار داد که در زمان موسی شفیق صدر اعظم سلطنت ظاهرشاه عقد شده است، از قسمت ورودی بند کجکی در حدود 817 میلیون متر مکعب آب در سال به ایران داده شود.
با این وجود حدود 14 درصد آب هلمند در سال‌های عادی آبی، مربوط به ایران است و در این قرار داد تذکر داده شده است که اگر آب هلمند از 5.6 میلیارد متر مکعب کمتر باشد، آب کمتری به ایران داده می‌شود و اگر از این حد بیشتر بود، آب زیاد تری از آن به ایران اختصاص داده خواهد شد.
بصیر عظیمی، سخنگوی وزارت انرژی و آب افغانستان به خبرنامه گفت که ایران در هرثانیه 26 متر مکعب آب از دریای هلمند می‌گیرد که از آن‌جمله 22 متر مکعب آب حق این کشور است و 4 متر مکعب آب دیگر بخاطر حسن همجواری از طرف افغانستان به آن کشور داده شده است. اما در حوزه‌های آبی دیگر هیچ قراردادی با هیچ کشور دیگر برای تقسیم آب ندارد.
نبود قراردادها و موافقنامه‌های مشخص در مورد آب دریاهای افغانستان که به کشورهای همسایه سرازیر می‌شوند، بخشی از مشکل آبهای افغانستان است. آب دریاهای آمو، کنر، هلمند و هریرود به پاکستان، ایران و کشورهای آسیای میانه سرازیر می‌شود و هنوز سهم کشورهای همسایه از آبهای افغانستان مشخص نیست.
برخی نهاد‌ها و کارشناسان مسایل مربوط به آب می‌گویند که همسایه‌های افغانستان از وضع موجود نا امنی افغانستان نفع برده و می‌توانند از آبهای این کشور به گونه‌ی رایگان استفاده کنند.
«مرکز تحقیق و مطالعات افغانستان نوین» که نتیجه پژوهش‌اش را در مورد آب افغانستان دیروز در کابل اعلام کرد، به این باورند که کشورهایی که از آب افغانستان استفاده می‌کنند، از ناامنی‌های موجود نفع می‌برند زیرا افغانستان ناامن، قادر به ساخت بندهای آب و برق نخواهد شد.
اما وزارت انرژی و آب افغانستان می‌گوید که تلاش‌ها برای حل معضل آب در سطح فرامرزی جریان دارد. او گفت: “وزارت انرژی و آب افغانستان در تلاش است که برای مدیریت آبهای فرامرزی و حل این منازعات کارهایی را انجام دهد.”
مقام‌های وزارت انرژی و آب افغانستان می‌گوید که برنامه‌های افغانستان برای مهار کردن آب‌ها در سه محور استراتژیک از جمه محور شناسایی منابع آبی افغانستان، مدیریت منابع آبی و محور استراتژیک مدیریت منابع آبهای فرامرزی است، طرح شده است.
آقای عظیمی گفت: “از نظر جفرافیایی و زمین شناسی، افغانستان از سطح بحر بلند تر است و نظر به کشورهای همسایه نیز در سطح بالاتری قرار دارد. به این علت است که آب های افغانستان به صورت طبیعی به کشورهای همسایه سرازیر می‌شود. اما در این مورد ظرفیت‌های تخنیکی ایجاد شده است و برای مهار کردن این آب‌ها، برنامه‌های جدی طرح شده است.”
از سوی هم محمد اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان در سفر اخیر خود به ایران، به آیت‌الله خامنه‌ای و حسن روحانی، همتای ایرانی‌اش، اطمینان داده است که جهت حل و فصل بحران آب بین دو کشور، یک کمیته کاری مشترک را تشکیل دهد، اما در عین حال تأکید کرده است که آبهای افغانستان بر اساس قوانین بین‌المللی و حق‌آبی اصلی افغان‌ها، مدیریت خواهد شد.
علی اکبر همکار این گزارش بوده است.