عمر بیماران پیوند کبد

بیماری‌های کبد، طوفانی سهمگین‌اند که می‌توانند آرامش و سلامتی افراد را درهم بریزند. زمانی که این اندام حیاتی به مرحله نارسایی می‌رسد، پیوند کبد به مثابه قایق نجات، بیماران را از ورطه نابودی به ساحل آرامش می‌رساند. اما سوال اینجاست که زندگی بعد از پیوند کبد چگونه است؟ طول عمر بیماران پیوند کبد چقدر است و آیا این جراحی سرنوشت‌ساز با خطراتی همراه است؟ در این مقاله جامع، همراه ما باشید تا به تمامی ابهامات شما در این زمینه پاسخ دهیم.

بیماری‌های کبدی مزمن، تهدیدی جدی برای سلامت افراد به شمار می‌روند. تنها در سال ۹۷، ۵ هزار و ۴۰۰ نفر در کشور، بر اثر بیماری‌های مزمن کبدی جان خود را از دست دادند که از این مجموع، ۴ هزار شامل ۳ هزار فرد زیر ۷۰ سال و ۱۰۰۰ فرد زیر ۵۰ سال بوده و دچار مرگ زودرس و خیلی زودرس شدند. به همین دلیل در مراحل پیشرفته این بیماری‌ها، زمانی که دیگر گزینه‌های درمانی مؤثر نیستند، پیوند کبد به عنوان تنها راهکار نجات بخش مطرح می‌شود. اما موفقیت آمیز بودن پیوند کبد و دستیابی به طول عمر مطلوب، در گرو عوامل متعددی از جمله سازگاری بافتی، کیفیت کبد پیوندی، رعایت دقیق مراقبت‌های بعد از پیوند و مدیریت اصولی عوارض احتمالی است.

زمانی که بیماری‌های کبدی به مرحله نارسایی پیشرفته می‌رسند و دیگر گزینه‌های درمانی مؤثر نیستند، پیوند کبد به عنوان تنها راهکار درمانی قطعی و نجات‌بخش مطرح می‌شود. در عمل پیوند کبد، با جایگزینی کبد نارسا با یک کبد سالم از فرد دهنده (پیوند زنده) یا فرد مرگ مغزی (پیوند از فرد مرگ مغزی)، به بیمار فرصتی دوباره برای زندگی بخشیده می‌شود. بر اساس آمار منتشر شده از سوی پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران، جراحان متخصص پیوند کبد در سال ۱۳۹۶ موفق به شکستن رکورد جهانی در تعداد پیوند کبد از بیمار مرگ مغزی شده است. این دستاورد ارزشمند، نشان از تخصص و تجربه بالای تیم‌های جراحی پیوند کبد در کشور دارد.

با این حال، پیوند کبد همچنان جراحی پرخطری محسوب می‌شود و نرخ مرگ و میر ناشی از آن، هرچند رو به کاهش است، اما صفر نیست. در این مقاله قصد داریم ضمن بررسی شرایط کاندیدای پیوند کبد، به جزئیات این جراحی و مراقبت‌های بعد از آن بپردازیم. همچنین، به این سوال مهم پاسخ خواهیم داد که چگونه می‌توان با رعایت نکات کلیدی، طول عمر و کیفیت زندگی بیماران پیوند کبد را ارتقا بخشید.

 موسسه ملی دیابت و بیماری‌های گوارشی و کلیوی آمریکا (NIDDK) میانگین نرخ بقای این بیماران را به صورت زیر اعلام کرده است:

• ۸۶ درصد افراد تا یک سال پس از جراحی زنده هستند.
• ۷۸ درصد آن‌ها تا سه سال پس از جراحی زنده می‌مانند.
• ۷۲ درصد بیماران تا پنج سال پس از جراحی زنده هستند.
• ۵۳ درصد بیماران می‌توانند تا ۲۰ سال پس از جراحی زندگی کنند

زمانی که پیوند کبد ضروری می‌شود

کبد، ارگانی به رنگ قرمز تیره و حجیم، در سمت راست حفره شکمی و زیر دیافراگم قرار گرفته است. این اندام کلیدی، نقشی بسزا فراتر از صرفاً یک عضو گوارشی ایفا می‌کند. کبد را می‌توان به فیلتری توانمند تشبیه کرد که وظایف متعددی از جمله سم‌زدایی، تولید صفرا، متابولیزه کردن داروها و مواد غذایی، ذخیره‌سازی ویتامین‌های A، D، E، K و برخی مواد معدنی، تولید و سنتز پروتئین‌های مهمی نظیر آلبومین و فاکتورهای انعقادی خون است.

با این حال بیماری‌های مزمن کبدی، همچون سیروز، هپاتیت مزمن و بیماری‌های مادرزادی، می‌توانند عملکرد کبد را به تدریج مختل کنند. در این شرایط، کبد دیگر قادر به انجام وظایف حیاتی خود به درستی نیست و اصطلاحاً دچار نارسایی کبد می‌شود. نارسایی کبد، اختلالی با پیشرفت آهسته است که در مراحل نهایی خود می‌تواند منجر به عوارض جدی و حتی مرگ شود.

نخستین پیوند كبد در سال 1963 در «دنور» آمریکا توسط دکتر «توماس استارزل» انجام شد كه بیمار پس از 20 ساعت، با وجود تلاش فراوان و مصرف ده‌ها کیسه خون فوت كرد؛ اما تلاش این جراح بزرگ در ادامه باعث شد اولین پیوند کبد موفق در سال 1967 انجام شود. سرانجام پس از کشف داروی معجزه آسای «سیکلوسپورین» و استفاده از آن در دهه 1980، تحولی عظیم در پیوند کبد رخ داد، به گونه ای‌كه پيوند كبد به عنوان روشی عملی برای نجات جان بسیاری از مبتلایان نارسایی کبد در جهان پذیرفته شد.
با گذشت بیش از 5 دهه از اولین پیوند كبد موفق دنیا، داده‌های بین المللی نشان می‌دهد كه سالانه به طور متوسط بیش از 25 هزار پیوند كبد موفق در سراسر جهان انجام می‌شود و این رقم، هر سال در حال افزایش است؛ چنانچه در سال 2015 ، 27 هزار و 575 پیوند كبد ( با سهم 79 درصدی اهدا كنندگان مرگ مغزی و 21 درصدی اهداكنندگان زنده) انجام شده كه حاكي از افزایش 6 درصدی نسبت به 2014 است.

بیشتر بخوانید:پیشنهاد ابن سینا: این گیاه دیابت را درمان، خون را پاک و به کبد شفا می‌بخشد!

بیماری‌های مختلفی می‌توانند زمینه‌ساز نارسایی کبد و نیاز به پیوند شوند که از شایع‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سیروز کبد: این بیماری مزمن در اثر عوامل مختلفی مانند هپاتیت ویروسی، سوء مصرف الکل و بیماری‌های خودایمنی ایجاد می‌شود و با تجمع بافت اسکاریس در کبد همراه است.
• هپاتیت مزمن B و C: انواع مختلفی از ویروس‌های هپاتیت وجود دارند که با حمله به سلول‌های کبدی، باعث التهاب و تخریب تدریجی این اندام می‌شوند.
• بیماری‌های مادرزادی کبد: برخی از افراد به صورت مادرزادی دچار نقص‌های ژنتیکی در عملکرد کبد هستند که ممکن است در نهایت به نارسایی کبد منجر شود.
• کلستاز داخل کبدی پیشرونده
• تومورهای کبد
• آترزی مجاری صفراوی خارج کبدی در کودکان

تشخیص بیماری‌های کبدی از طریق انجام آزمایش‌های خون، تصویربرداری‌های مختلف (مانند سونوگرافی، سی تی اسکن و ام آر آی) و نمونه برداری از کبد صورت می‌گیرد. پس از قطعی شدن تشخیص نارسایی کبد، بیمار وارد مرحله غربالگری پیش از پیوند می‌شود.

در این مرحله، پزشکان متخصص با انجام بررسی‌های دقیق، شرایط بیمار را برای پیوند کبد مورد ارزیابی قرار می‌دهند. این ارزیابی‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:

• بررسی وضعیت کلی سلامت بیمار و وجود هرگونه بیماری زمینه ای‌دیگر
• ارزیابی عملکرد سایر ارگان‌های حیاتی مانند قلب، ریه‌ها و کلیه‌ها
• بررسی وضعیت روحی و روانی بیمار برای مقابله با چالش‌های پیوند
• انجام آزمایش‌های تخصصی برای تعیین سازگاری بافتی با کبد اهدایی

تنها بیمارانی که از نظر جسمی و روحی آمادگی لازم برای این جراحی را داشته باشند، در لیست انتظار پیوند کبد قرار می‌گیرند.

دکتر رضا ملک‌زاده ، سیروز کبدی را یکی از مهمترین آثار و عوارض ابتلا به هپاتیت بی‌، هپاتیت سی و کبد چرب غیرالکلی در صورت عدم درمان برشمرد و گفت: متاسفانه سهم سیروز کبدی ناشی از کبد چرب غیرالکلی که عمدتا به دلیل پرخوری، بی‌تحرکی و چاقی در ایران رخ می‌دهد، رو به افزایش است. با این حال تعداد قابل توجهی از پیوند کبد انجام شده در ایران به علت نارسایی کبدی ناشی از هپاتیت‌ها بوده است که متاسفانه به علت «تشخیص دیر و درمان دیرهنگام» یا «تشخیص زود اما درمان دیرهنگام ناشی از مشکلات محل سکونت و عدم امکان دسترسی به مراکز خدمات تخصصی پیوند کبد» بروز کرده است؛هر چند که تاثیر تاخیرات بالقوه در یافتن کبد قابل پیوند از سوی اهدا کنندگان که ناشی از شرایط دشوار این نوع پیوند است را نمی‌توان در تعلل بیماران برای اقدامات پیوند نادیده گرفت.

بیشتر بخوانید:بهترین زمان مصرف قهوه برای درمان کبد چرب

پیوند کبد چقدر خطرناک است؟

یکی از دغدغه‌های اصلی بیماران کاندید پیوند کبد و خانواده‌هایشان، طول عمر پس از این جراحی است. آمار و ارقام موجود، نشان‌دهنده‌ی بهبود چشمگیر نرخ بقای بیماران پیوند کبد در سال‌های اخیر است. طبق گزارش‌های انجمن پیوند کبد امریکا (UNOS)، در حال حاضر، میانگین بقا برای بیماران پیوند کبد از فرد زنده، حدود 70 درصد در 10 سال و برای بیماران پیوند کبد از فرد مرگ مغزی، حدود 50 درصد در 10 سال است.

دکتر رضا ملک زاده گفت: ۶ هزار و ۳۰۱ پیوند کبد طی ۲۵ سال گذشته (۱۳۷۲- ۱۳۹۷) در ایران انجام شده که ۵ هزار و ۸۱۹ پیوند کبد از بیماران مرگ مغزی و۴۸۲ پیوند کبد نیز مربوط به اهدا کنندگان زنده (صرفا بستگان فرد گیرنده) بوده است. از مجموع پیوند کبد انجام شده در ایران، ۵ هزار و ۱۶۶ مورد مربوط به بالغین و یکهزار و ۱۳۵ مورد مربوط به کودکان بوده است.

عمل جراحی پیوند کبد، با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در علم پزشکی، همچنان یک جراحی پرخطر محسوب می‌شود. برخی از عوارض و خطرات احتمالی مرتبط با این جراحی عبارتند از:

• خونریزی: به دلیل ماهیت پیچیده‌ی جراحی و دستکاری عروق خونی اصلی کبد، خونریزی یکی از عوارض شایع حین و بعد از عمل پیوند کبد به شمار می‌رود. خونریزی شدید می‌تواند منجر به شوک و در نهایت، مرگ بیمار شود.
• لخته شدن خون در عروق پیوندی: تشکیل لخته خون در عروق خونی متصل به کبد پیوندی، می‌تواند جریان خونرسانی به این عضو حیاتی را مختل نماید. انسداد عروق خونی پیوندی یکی از عوارض جدی و تهدید کننده‌ی حیات پس از پیوند کبد است.
• عفونت: بیماران پیوند کبد به دلیل مصرف داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی، در معرض خطر بالای ابتلا به عفونت‌های جدی قرار دارند. این عفونت‌ها می‌توانند منجر به عوارض تهدید کننده‌ی حیات برای بیماران شوند.
• رد پیوند: همانطور که پیش‌تر ذکر شد، رد پیوند یکی از مهم‌ترین عوارض بلندمدت پیوند کبد به شمار می‌رود. در صورت عدم سازگاری بافتی کافی میان کبد اهدایی و گیرنده، سیستم ایمنی بدن گیرنده به کبد پیوندی حمله کرده و آن را از بین می‌برد. رد پیوند می‌تواند به صورت حاد یا مزمن بروز نماید.
• عوارض ناشی از داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی: برای پیشگیری از رد پیوند، بیماران پیوند کبد مجبور به مصرف مادام‌العمر داروهای سرکوب‌کننده

 یکی از چالش‌های اساسی در پیوند کبد، جلوگیری از رد پیوند است. سیستم ایمنی بدن انسان به طور طبیعی، سلول‌ها و بافت‌های بیگانه را شناسایی و علیه آن‌ها واکنش نشان می‌دهد. از آنجایی که کبد پیوندی، بافتی غیرخودی برای بدن گیرنده تلقی می‌شود، سیستم ایمنی بدن بیمار تمایل به حمله و تخریب آن دارد. برای جلوگیری از رد پیوند، بیماران پیوند کبد ناچار به مصرف مادام‌العمر داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی هستند. این داروها با سرکوب فعالیت سیستم ایمنی، از حمله آن به کبد پیوندی ممانعت می‌کنند. با این حال، مصرف این داروها، یک شمشیر دولبه به شمار می‌رود. از یک سو، سرکوب سیستم ایمنی، بیمار را در معرض خطر ابتلا به عفونت‌های فرصت‌طلب (عفونت‌هایی که به دلیل ضعف سیستم ایمنی در افراد سالم ایجاد نمی‌شوند) قرار می‌دهد. این عفونت‌ها می‌توانند عوارض جدی و حتی مرگ را به دنبال داشته باشند. از سوی دیگر، مصرف طولانی‌مدت داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی، می‌تواند منجر به افزایش ریسک ابتلا به برخی از انواع سرطان‌ها شود.

نرخ فوت پیوند کبد

دکتر نجفی ، مسئول گروه بیهوشی تیم پیوند کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفتگو با ایرنا اعلام کرد مرگ و میر عمل پیوند کبد اکنون به حد جهانی رسیده است به طوری که حدود ۴،۵ درصد بیشتر مرگ و میر نداریم.

پیشرفت‌های چشمگیر در علم پیوند کبد، نویدبخش افزایش نرخ بقا و طول عمر بیماران پیوند کبد در سال‌های اخیر بوده است. بر اساس آمار منتشر شده از سوی مراکز معتبر پزشکی، نرخ بقای یک‌ساله بیماران پیوند کبد در حدود 85 تا 90 درصد است. این میزان در بیماران با کبد اهدایی از فرد زنده، حتی بالاتر نیز گزارش شده است.

با این حال، طول عمر نهایی بیماران پیوند کبد تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله سن بیمار، علت زمینه‌ای نارسایی کبد، سازگاری بافتی میان کبد اهدایی و گیرنده، رعایت دقیق رژیم غذایی و مصرف داروها، بروز عوارض ناشی از داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی و ابتلا به عفونت‌های فرصت‌طلب قرار دارد.

به طور کلی، می‌توان گفت بیماران پیوند کبد با رعایت نکات کلیدی در خصوص مراقبت‌های بعد از جراحی، پیروی از رژیم غذایی مناسب و انجام فعالیت‌های ورزشی سبک و منظم، می‌توانند از یک زندگی باکیفیت و پربار در سال‌های آتی بهره‌مند شوند.

در یک مطالعه انجام شده درخصوص نتایج ۶ ساله پیوند کبد در مرکز پیوند اعضای شیراز (منتشر شده در شماره ۹۹ مورخ آبان ۱۳۸۸ مجله دانشکده پزشکی اصفهان) – از اول دی ۱۳۸۰ تا پایان خرداد ۱۳۸۷- میزان بقای یک ساله و ۶ ماهه بیماران به ترتیب ۸۴ درصد و ۸۲ درصد گزارش شده است. این آمار با میزان بقای بیماران گزارش شده در مطالعات اروپایی قابل مقایسه است که بقای بیماران را در سال‌های ۱۹۹۴ تا ۲۰۰۵، ۸۴ درصد در یک سال و ۷۱ درصد در ۵ سال گزارش کرده اند. همچنین با مطالعه انجام شده در ایالات متحده آمریکا که بقای یک ساله بیماران، بین سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۴ را ۸۷.۷ درصد و بقای ۵ ساله را ۷۴.۴ درصد گزارش کرده است، برابری نشان می‌دهد. بهتر بودن بقای بیماران در ایران را می‌توان به دلیل کمبود عضو اهدایی در ایران و در نتیجه انتخاب سختگیرانه تر بیماران گیرنده پیوند و همچنین اتیولوژی متفاوت نارسایی کبدی بیماران در ایران داشت.

در چه حالتی باید پیوند انجام داد و در چه حالتی امکان پیوند نیست

عمل جراحی پیوند کبد، مستلزم وجود یک کبد سازگار با سیستم ایمنی بدن گیرنده است. این کبد می‌تواند از طریق اهدای زنده یا اهدای از فرد مرگ مغزی تأمین شود. در اهدای زنده، بخشی از کبد فرد سالم (معمولاً یکی از بستگان درجه یک بیمار) به فرد نیازمند پیوند اهدا می‌شود. کبد، عضوی با قابلیت بازسازی خارق‌العاده است و بخش باقی‌مانده‌ی کبد در بدن فرد اهداکننده، ظرف مدت کوتاهی مجدداً به اندازه‌ی طبیعی خود باز می‌گردد.

با وجود قابلیت بازسازی کبد، اهدای عضو، همچنان یک عمل جراحی جدی به شمار می‌رود و با خطرات و عوارض احتمالی همراه است. به همین دلیل، ارزیابی دقیق شرایط جسمی و روحی فرد اهداکننده، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. فرد اهدا کننده باید از نظر سلامتی عمومی در شرایط مطلوب قرار داشته باشد و هیچ‌گونه بیماری زمینه‌ای جدی نداشته باشد. همچنین، انجام آزمایش‌های دقیق خون و تصویربرداری‌های لازم برای بررسی سلامت کبد و مجاری صفراوی فرد اهداکننده، ضروری است.

در صورتی که امکان یافتن کبد اهدایی از فرد زنده وجود نداشته باشد، بیمار در لیست انتظار برای دریافت کبد از فرد مرگ مغزی قرار می‌گیرد. اهدای عضو از فرد مرگ مغزی، اقدامی نوع دوستانه و ایثارگرانه است که می‌تواند به نجات جان بیماران نیازمند پیوند کبد منجر شود. در این شرایط، با کسب رضایت کامل از خانواده‌ی فرد مرگ مغزی، تیم جراحی پیوند کبد، اقدام به برداشت کبد وی برای پیوند به بیمار نیازمند می‌نمایند.

سازگاری بافتی در پیوند کبد

یکی از عوامل کلیدی در موفقیت آمیز بودن پیوند کبد، سازگاری بافتی میان دهنده و گیرنده‌ی کبد است. سیستم ایمنی بدن به طور طبیعی، سلول‌های بیگانه را شناسایی و علیه آن‌ها واکنش نشان می‌دهد. در صورتی که سازگاری بافتی میان کبد اهدایی و گیرنده وجود نداشته باشد، سیستم ایمنی بدن گیرنده، کبد پیوندی را به عنوان یک عضو خارجی تلقی کرده و علیه آن حمله می‌کند. این پدیده که رد پیوند نامیده می‌شود، می‌تواند منجر به نارسایی کبد پیوندی و در نهایت، مرگ بیمار شود.

به همین دلیل، پیش از انجام عمل جراحی پیوند کبد، انجام آزمایش‌های تخصصی خون برای تعیین گروه خونی و آنتی‌ژن‌های لکوسیت انسانی الزامی است. با مقایسه‌ی نتایج این آزمایش‌ها میان دهنده و گیرنده، می‌توان میزان سازگاری بافتی را تعیین نمود. هرچه میزان سازگاری بافتی بالاتر باشد، احتمال بروز رد پیوند و عوارض ناشی از آن به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد.

در حال حاضر، سیستم تخصیص عضو بر اساس معیارهای مختلفی همچون گروه خونی، میزان سازگاری بافتی و مدت زمان انتظار در لیست، اقدام به تخصیص کبدهای اهدایی می‌کنند.

چطور از عوارض پس از پیوند بکاهیم؟

دوره نقاهت بعد از پیوند کبد نقشی حیاتی در طول عمر بیمار ایفا می‌کند. در این دوران، کنترل دقیق و مدیریت به موقع عوارض احتمالی پیوند، از جمله رد پیوند (حمله سیستم ایمنی بدن به کبد جدید)، عفونت‌های فرصت‌طلب (به دلیل سرکوب سیستم ایمنی)، خونریزی داخلی، نشت صفرا و انسداد مجاری صفراوی، می‌تواند به طور قابل توجهی بر طول عمر بیمار تأثیر بگذارد.

بیماران پیوند کبد، معمولاً به مدت چند هفته‌ی اولیه پس از جراحی در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) بستری می‌گردند. در این بخش، وضعیت بیمار از نظر علائم حیاتی، برون‌ده ادراری، عملکرد کبد پیوندی و احتمال خونریزی به طور مداوم تحت مانیتورینگ دقیق قرار دارد. همچنین، با تجویز داروهای وریدی و حمایت‌های تنفسی در صورت نیاز، به روند بهبودی بیمار کمک شایانی می‌شود.

پس از خروج از بخش مراقبت‌های ویژه، بیمار به بخش پیوند کبد منتقل می‌شود. در این بخش، روند بهبودی بیمار همچنان با دقت از سوی تیم پزشکی پیوند کبد مورد پیگیری قرار می‌گیرد. پزشکان متخصص با انجام معاینات فیزیکی، بررسی نتایج آزمایش‌های خون و تصویربرداری‌های لازم، عملکرد کبد پیوندی و وجود هرگونه علائم هشداردهنده‌ی رد پیوند یا عفونت را بررسی می‌نمایند.

یکی از ارکان اصلی مراقبت‌های بعد از پیوند کبد، بیوپسی کبد است. در این روش تشخیصی، با استفاده از سوزنی ظریف، نمونه‌ی کوچکی از بافت کبد پیوندی برداشته می‌شود. بررسی میکروسکوپی این نمونه توسط پاتولوژیست، اطلاعات ارزشمندی در خصوص وضعیت کبد پیوند دی و احتمال رد پیوند در اختیار تیم پزشکی قرار می‌دهد. بر اساس نتایج بیوپسی کبد، پزشک متخصص ممکن است نسبت به تنظیم دوز مصرفی داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی اقدام نماید.

علاوه بر این، رعایت دقیق رژیم غذایی کم‌چرب، کم‌نمک و سرشار از میوه و سبزیجات، مصرف منظم داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی طبق تجویز پزشک و انجام منظم آزمایش‌های خونی و تصویربرداری‌های تشخیصی برای پایش عملکرد کبد پیوندی، از ارکان اصلی مراقبت‌های بعد از پیوند و ارتقاء طول عمر بیماران به شمار می‌روند.

نقش حیاتی داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی

همانطور که پیش‌تر اشاره شد، برای پیشگیری از رد پیوند، بیماران پیوند کبد مجبور به مصرف مادام‌العمر داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی هستند. این داروها با سرکوب فعالیت سیستم ایمنی بدن، از حمله‌ی گلبول‌های سفید به کبد پیوندی جلوگیری می‌کنند. داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی انواع مختلفی دارند و پزشک متخصص بر اساس شرایط بیمار، بهترین ترکیب دارویی را تجویز می‌نماید.

مصرف داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی، با عوارض جانبی متعددی همراه است. یکی از مهم‌ترین عوارض این داروها، افزایش خطر ابتلا به عفونت‌های فرصت‌طلب است. سیستم ایمنی بدن به طور طبیعی، با عوامل بیماری‌زا مقابله می‌کند. اما مصرف داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی، این توانایی را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد و زمینه‌ی بروز عفونت‌های ناشی از میکروارگانیسم‌های فرصت‌طلب را فراهم می‌آورد. به همین دلیل، بیماران پیوند کبد باید با رعایت دقیق بهداشت فردی، واکسیناسیون به موقع و مصرف داروهای ضد ویروسی تجویز شده توسط پزشک، از بروز عفونت‌ها پیشگیری نمایند.

علاوه بر خطر عفونت، مصرف طولانی‌مدت داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی می‌تواند منجر به بروز عوارض دیگری همچون افزایش فشار خون، دیابت، پوکی استخوان و برخی از انواع سرطان‌ها شود. برای به حداقل رساندن این عوارض، پزشک متخصص با تنظیم دقیق دوز مصرفی داروها و انجام منظم آزمایش‌های خونی، ضمن حفظ کارایی داروها در پیشگیری از رد پیوند، از بروز عوارض جانبی آن‌ها نیز جلوگیری می‌نماید.

اصول کلی رژیم غذایی بعد از پیوند کبد:

رعایت یک رژیم غذایی مناسب و متعادل، یکی از ارکان اصلی مراقبت‌های بعد از پیوند کبد و ارتقاء طول عمر بیماران به شمار می‌رود. هدف از رژیم غذایی پس از پیوند، تأمین مواد مغذی مورد نیاز بدن، جلوگیری از اضافه وزن، کاهش فشار بر کبد پیوندی و پیشگیری از عوارض ناشی از مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی است.

به طور کلی، رژیم غذایی بیماران پیوند کبد باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:

• کم‌چرب: مصرف بیش از حد چربی، به ویژه چربی‌های اشباع شده و ترانس، در رژیم غذایی می‌تواند منجر به تجمع چربی در کبد پیوندی (استئاتوز کبدی) و در نهایت آسیب به آن شود. بیماران پیوند کبد باید با محدود کردن مصرف غذاهای چرب همچون سرخ‌کردنی‌ها، فست‌فودها و فرآورده‌های گوشتی چرب، از تجمع چربی در کبد پیشگیری نمایند. در عوض، می‌توانند از منابع چربی‌های غیراشباع تک‌زنجیره‌ای و چند‌زنجیره‌ای همچون روغن زیتون، آووکادو، آجیل‌ها و ماهی‌های چرب در حد اعتدال استفاده کنند.
• کم‌نمک: مصرف زیاد نمک یا سدیم، می‌تواند منجر به احتباس مایعات (ادم) در بدن شود. بیماران پیوند کبد در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به فشار خون بالا . بروز ادم ناشی از مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی قرار دارند در صورت لزوم، می‌توان از جایگزین‌های طبیعی نمک همچون سیر، لیموترش یا ادویه‌های مختلف برای طعم‌دار کردن غذا استفاده کرد.
• سرشار از میوه و سبزیجات: میوه‌ها و سبزیجات، منابع غنی از ویتامین‌ها، مواد معدنی و آنتی‌اکسیدان‌ها هستند که به تقویت سیستم ایمنی بدن و بهبود عملکرد کبد پیوندی کمک می‌کنند.
• محدودیت پروتئین: در برخی موارد، به خصوص در اوایل دوره نقاهت بعد از پیوند، ممکن است پزشک برای کاهش فشار کاری بر کبد پیوندی، میزان پروتئین دریافتی بیمار را محدود کند. با بهبود عملکرد کبد، محدودیت پروتئین به تدریج برطرف می‌شود.

• تامین کافی کالری: بیماران پیوند کبد، به دلیل مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی و احتمال بروز عوارض عفونی، ممکن است دچار کاهش اشتها و سوء تغذیه شوند. تامین کافی کالری از طریق رژیم غذایی مناسب، برای حفظ وزن و بهبود وضعیت کلی بیماران ضروری است.

• مصرف وعده‌های غذایی کوچک و متعدد: به جای مصرف سه وعده غذایی حجیم، بهتر است بیماران پیوند کبد، وعده‌های غذایی کوچک و متعدد در طول روز داشته باشند. این کار به هضم بهتر غذا و کاهش فشار بر دستگاه گوارش کمک می‌کند. همچنین جویدن کامل غذا، به هضم بهتر آن و جذب بهتر مواد مغذی در روده کوچک یاری می‌رساند.
• محدودیت مصرف قند و قندهای ساده: مصرف زیاد قند و قندهای ساده، می‌تواند منجر به افزایش قند خون (هیپرگلیسمی) و در نهایت دیابت نوع 2 شود. دیابت، یکی از عوارض شایع مصرف طولانی‌مدت داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی به شمار می‌رود. بنابراین، بیماران پیوند کبد باید با محدود کردن مصرف قندهای ساده و جایگزین نمودن آن‌ها با کربوهیدرات‌های پیچیده (مانند نان و غلات سبوس‌دار، برنج قهوه‌ای و سبزیجات نشاسته‌دار) به کنترل قند خون خود کمک نمایند.
• محدودیت مصرف الکل: مصرف الکل، حتی به مقدار کم، می‌تواند برای کبد پیوندی مضر باشد و خطر رد پیوند را افزایش دهد. بیماران پیوند کبد باید به طور کامل از مصرف الکل اجتناب ورزند.
• دریافت کافی مایعات و الکترولیت‌ها: حفظ تعادل مایعات و الکترولیت‌ها در بدن، به ویژه در دوره‌ی اولیه‌ی بعد از جراحی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بیماران پیوند کبد باید با مصرف کافی آب و مایعات فاقد قند، از کم‌آبی بدن و بروز اختلالات الکترولیتی پیشگیری نمایند. همچنین، ممکن است پزشک متخصص بر اساس شرایط بیمار، تجویز مکمل‌های الکترولیتی را نیز در نظر بگیرد.
• ملاحظات خاص در مورد برخی از مواد غذایی: مصرف برخی از میوه‌ها و سبزیجات همچون گریپ‌فروت، گریپ‌فرنگ و انار می‌تواند با داروهای مصرفی بیماران پیوند کبد تداخل داشته باشد. بنابراین، بیماران باید در خصوص مصرف این مواد غذایی با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت نمایند. همچنین به دلیل افزایش خطر ابتلا به عفونت‌های فرصت‌طلب، مصرف گوشت و ماهی خام یا نیم‌پز، سبزیجات شسته نشده و لبنیات غیر پاستوریزه برای بیماران پیوند کبد ممنوع است.

با رعایت دقیق رژیم غذایی توصیه شده از سوی پزشک متخصص تغذیه و پیروی از نکات ذکر شده، بیماران پیوند کبد می‌توانند مواد مغذی مورد نیاز بدن خود را تامین کرده و از بروز عوارض ناشی از سوء تغذیه و مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی پیشگیری نمایند. این امر می‌تواند به طور قابل توجهی در ارتقاء کیفیت زندگی و طول عمر بیماران بعد از پیوند کبد مؤثر باشد.

منبع علمی: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1600613522144242