نویسندگان: توماس گیزن نیف و مجیب مشعل
نشر شده در نیویورک تایمز
کابل، افغانستان – اوایلِ اِپریل که صدها نیروی طالبان، ولسوالی بالامرغاب را در غرب افغانستان محاصره کردند، سربازان افغان، با وجود اطلاع از خطری که تهدیدشان می‌کرد، در آنجا مستقر شدند. آنها نمی‌توانستند به کماندوهای خودشان دسترسی داشته باشند، بنابراین، پشتیبانیِ هوایی آمریکا آخرین امیدشان بود.
ناگهان ابر آسمان را فراگرفت. آمریکایی‌ها قادر به رویتِ سربازان افغان نبودند. بنابراین فرمانده‌ی افغان‌ها برای کمک به هماهنگی بمباران، به ابزارِ محبوبی روی آورد که در میلیون‌ها دستگاه تلیفون در سراسر جهان استفاده می‌شود: واتس‌اپ!
در پنج سال گذشته، واتس‌اپ پس از فیس‌بوک، به دومینِ اپلیکیشنِ پرکاربرد برای ارتباط افغان‌ها با یکدیگر و با جهانِ بیرونی تبدیل شده‌است. این اپلیکیشن، که به فیس‌بوک تعلق دارد، اکنون، در میانِ عالی‌ترین رده‌های حکومت و ارتش افغانستان رسوخ کرده‌است.
اما مقامات آمریکایی می‌گویند، علی‌رغمِ اینکه واتس‌اپ در تبلیغات خود از سیستم رمزگذاریِ «مبدا تا مقصد» دم می‌زند، اما به لحاظ امنیتی عاری از ریسک نیست.
ارتش آمریکا از پنتاگون خواسته که یک برنامه‌‌ی جایگزین، به ویژه برای اطلاعیه‌های نظامی، توسعه بدهد که افغان‌ها بتوانند دانلود کنند و ایمن‌تر هم باشد. وزارت عدلیه ایالات متحده می‌گوید، به یک راه گریز برای رمزگذاری در واتس‌اپ و پیام‌رسانِ فیس‌بوک نیاز دارد تا بتواند به طور قانونی به پیام‌ها دسترسی داشته باشد و به مبارزه با جرم و تروریسم کمک کند.
با این وجود، مقامات نظامی افغانستان می‌گویند واتس‌اپ مزایای منحصر به فردی برای مبارزه با طالبان دارد زیرا اعضای این گروه برای اطلاع‌رسانی به مافوق و هماهنگی با نیروهای‌شان به این اپلیکیشن اتکا دارند. این جنگ، به جنگِ دستاوردهای کوچک و سریعِ تاکتیکی تبدیل شده‌است – منطقه‌ای در اینجا و روستایی فلان جا! و به همین دلیل، می‌گویند مزایای واتس‌اپ، به مراتب برتر از آسیب‌پذیریِ بالقوه‌ی آن است.
این اپلیکیشن، عمدتا سریع و انعطاف‌پذیر است. دیگر لزومی ندارد برای اتخاذِ تصمیماتِ فوری در مورد یک حمله‌ی قریب‌الوقوع، منتظر بمانیم تا وزیران و فرماندهان به یک مرکز عملیاتی امن برسند. گروه‌های واتس‌اپ، به مراکز عملیاتی مجازی تبدیل شده‌اند، به گونه‌ای که وزیران و فرماندهان می‌توانند از اتاق خواب‌شان، بین جلسات یا حتی از سالن یک فرودگاه، تصمیمات‌شان را ارسال کنند.
عبدالقادر بهادرزی، سخنگوی قول اردوی ۲۱۵ می‌گوید: «این اپلیکیشن بسیار مفید بوده، استفاده از آن برای برقراری ارتباط با مقامات بالا آسان است و در مقایسه با پیام‌های رادیویی سرعت بالاتری دارد. به علاوه تلیفون‌ها هم گاهی اوقات اشغال هستند.» قول اردوی ۲۱۵ در جنوب ولایتِ هلمند مستقر است، جایی که طالبان بیشترِ منطقه را علیه نیروهای افغان که سالهاست قربانی می‌دهند، تحت کنترل دارند.
با وجود چندین جبهه‌ی جنگ در سراسر کشوری که بعضی روزها گزارش حمله در ۲۴ ولایت از ۳۴ ولایتِ آن ثبت می‌شود، رهبران امنیتی چندین گروه واتس‌اپ دارند و به وسیله‌ی آنها منابع را در موقعیت‌های اضطراری هماهنگ می‌کنند.
دوامِ بعضی از گروه‌ها به اندازه‌ی انجام یک عملیات است؛ اما برخی دیگر، عمرِ طولانی‌تری دارند. فرماندهان محلی در صورت لزوم به این گروه‌ها اضافه می‌شوند یا از آنها حذف می‌شوند.
به گفته‌ی مقاماتِ افغان، در مواقعِ نادر، مانندِ عملیاتِ بالا مرغاب، فرماندهان ارتش ایالات متحده به گروه‌های کوچک‌تر اضافه می‌شوند. با این وجود، بیشتر گروه‌های واتس‌اپ، برای ارتباطِ میان رهبران امنیتی افغان و فرماندهان هستند.
هرچند، وزرای امنیت افغانستان ممکن است با جنرال آستن میلر، فرمانده ارشد ایالات متحده، از طریق واتس‌اپ صحبت کنند، اما برای تصمیماتِ حساس، به خطوط ارتباطی امن روی می‌آورند.
ارتش آمریکا برای برقراری ارتباط از شبکه‌های رادیوییِ رمزگذاری‌شده و پورتال‌های انترنتی طبقه‌بندی‌شده استفاده می‌کند تا همان نوع اطلاعاتی را انتقال بدهد که همتایان افغان آنها به راحتی از طریق گوشیِ هوشمندشان ارسال می‌کنند.
فرماندهان طالبان در ولسوالی‌های موسی قلعه و سنگین، که غالبا محلِ نبردهای خشونت‌بار است، در مورد خطرات امنیتیِ واتس‌اپ نگرانی ندارند. آنها اظهار داشته‌اند که در کنار مخابره‌ی رادیویی، استفاده از واتس‌اپ امن‌ترین شیوه‌ی ارتباطی است.
برخی از نیروهای طالبان، سواد و دانش فنی ندارند. در واقع آنها با ویژگیِ پیام صوتی واتس‌اپ، اصلا به اطلاعات یا دانش خاصی نیاز ندارند.
یکی از فرماندهان طالبان در سنگین گفت: «برای استفاده از این اپلیکیشن نیازی به مهارت‌های نوشتاری ندارید. خیلی ساده یک پیام صوتی بفرستید و منتظر پاسخ بمانید.»
کارل ووگ، رئیس بخش ارتباطات واتس‌اپ، می‌گوید پیام‌ها و تماس‌ها از طریقِ «پروتکل سیگنال به شدت امنِ این اپلیکیشن برای رمزگذاری مبدا به مقصد» محافظت شده‌اند؛ او اضافه می‌کند: «ما با تلاش‌های حکومت‌ها برای تضعیف امنیتی که سرویس‌هایی مانند واتس‌اپ به کاربران ارائه می‌دهند، مخالف هستیم.»
در مذاکرات اخیرِ صلح با طالبان که در دوحه‌ی قطر صورت پذیرفت، واتس‌اپ از سوی مقامات رده‌بالای آمریکا و طالبان به طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می گرفت. یکی از مقامات آمریکایی به شوخی گفته بود که زلمی خلیلزاد، مذاکره‌کننده‌ی برتر رئیس‌جمهور ترامپ، کلِ فرایند صلح را با واتس‌اپ پیش می‌برد.
در طول ماه‌های مذاکره، هر دو طرف تلیفون‌های خود را داخل پاکت قرار داده، و در ورودی محل برگزاری گفتگوها می‌گذاشتند. اما هنگام نوشیدن قهوه، صرف ناهار یا موقع نماز آنها را تحویل می‌گرفتند.
آمریکایی‌ها معمولا در گوشه‌ای تلیفون در دست جمع می‌شدند و مرتبا پیام ارسال می‌کردند. اما طالبان، شیوه‌ی متفاوتی برای استفاده از این اپلیکیشن داشتند.
آنها برای گوش دادن به پیام‌های واتس‌اپ، تلیفون را کنار گوش‌شان نگه نمی‌داشتند، حتی از هدفون هم استفاده نمی‌کردند. در عوض به گوشه و کنار پراکنده می‌شدند – کنار یک مسجد کوچک یا در پارکینگ- و در حالی که تلیفون‌هایشان را مانند یک بی‌سیم رو به صورتشان می‌گرفتند، پیام را با صدای بلند گوش می‌دادند. سپس در حین قدم زدن دست‌شان را روی دکمه‌ی ضبط نگه داشته و پاسخ‌شان را ارسال می‌کردند.
وقتی معلوم شد مذاکره‌کنندگان طالبان و دیپلمات‌های آمریکایی به توافق رسیده‌اند (پیش از آنکه ترامپ گفتگوها را متوقف کند)، بحثی سنگین و تا حد زیادی هیجانی، در مورد جوانب منفی و مثبتِ این توافقنامه، میان مقامات طالبان بیشتر در واتس‌اپ بالا گرفت.
در یک پیام صوتی ۱۷ دقیقه‌ای، یکی از ایدئولوگ های سالخورده‌ی طالبان، نگرانی خود را بابتِ حذف جهاد از توافقنامه اعلام کرد، حال آنکه جهاد ستون مهمی در اسلام است. صدای این پیرمرد گاهی چنان می‌لرزید که انگار هر لحظه ممکن است اشک از چشمانش جاری شود.
ظاهرا این پیام که خطاب به مذاکره‌کننده‌ی ارشد طالبان عنوان شده‌بود، در گروه‌های طالبان و فراتر از آن پراکنده شد.
یکی از فرماندهان طالبان، در یک پیام ۶ دقیقه‌ای (که ۳۰ ثانیه از آن صرف سلام و احوال‌پرسی شد: خسته نباشید، انشالله که سلامت باشید، امیدوارم که در خوشبختی کامل به سر ببرید، الله شما و ما را شاد بدارد) منطقِ پیرمرد را به شدت مورد حمله قرار داد. او ضمنِ تکیه بر تفاسیر متفاوت همان آیات قرآنی که این رهبر طالبان برای اثبات حرفش عنوان کرده بود، به دفاع از مذاکره‌کنندگان پرداخت.
یکی از اولین و برجسته‌ترین رهبرانِ افغان که متوجهِ مزایای واتس‌اپ شد، جنرال عبدالرزاق، فرمانده پولیس قدرتمند جنوب ولایت قندهار بود که سال گذشته ترور شد.
او که حتی تحصیلات ابتدایی هم نداشت، کارش را به عنوان یک مرزبانِ پایین‌رتبه آغاز کرد. اما جنرال شد و نیروهای امنیتی محل را به چنان یگانِ قدرتمندی تبدیل کرد که ارتش ایالات متحده برای دفاع از جنوب در برابر طالبان، روی آن حساب باز کرده بود.
جنرال عبدالرزاق که به مرور مشهورتر می‌شد، به دلیل قدرت سیاسی نوظهورش و منافعِ تجاری‌اش مجبور بود دائما به کابل و خارج از کشور سفر کند. اما او باید ارتباط خود را با فرماندهانِ یگانَش حفظ می‌کرد. اینجا بود که پای واتس‌اپ به میان آمد!
این اپلیکیشن خصوصیاتِ یک دستگاه مخابره‌ی رادیویی را داشت به علاوه‌ی اینکه در هر مکان و زمانی قابل استفاده بود. جنرال رازق می‌توانست در خیابان‌های پاریس یا داخلِ رستورانی در دوبی باشد، اما وقتی از طریق واتس‌اپ فرمان می‌داد که ۲۰ جعبه مهمات به فلان پاسگاه دورافتاده یا دو تانکر تیل به پاسگاهِ دیگر ارسال شود، به نظر می‌رسید که پشت میزش در دفتر پولیس قندهار است.
در سال ۲۰۱۷، با افزایش فشارهای سیاسی روی حکومت افغانستان که در پیِ تظاهرات گسترده روی داد، گزارش‌هایی به گوش می‌رسید مبنی بر اینکه دولت می‌خواهد واتس‌اپ را به عنوان بخشی از یک ممنوعیت گسترده‌ی رسانه‌های اجتماعی فلتر کند. چند روزی هم به نظر می‌رسید که اپلیکیشن درست کار نمی‌کند، روندی که به ترس‌ها دامن زد.
اما یک مقام ارشد، به طور خصوصی تاکید کرد که چنین ممنوعیت رخ نخواهد داد. وقتی دلیل این اطمینان از او پرسید شد، پاسخ داد: «اگر واتس‌اپ را ممنوع کنیم، چگونه قادر به اداره‌ی حکومت خواهیم بود؟»