از انتخاب والیان و ولسوالان تا ساختار بورژوازی پشتون ها؛ در گفتگو با تیمور شاران

(قسمت پایانی)

جستار

خبرنامه، می خواهد با طرح پرسش های بنیادی و اساسی، در حوزه های سیاست، جامعه، اقتصاد، فرهنگ و مدیریت کلان کشور، نگاه خواننده را به فراسوی دنیای روزمره کشانده و متوجه لایه های تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور بگرداند.

در این سلسله از مصاحبه ها به سراغ داکتر تیمور شاران، معاون پیشین ارگان های محل رفته، تا با طرح پرسش های خود، خوانندگان عزیز را با چالش ها و راهکارهای اداره و مدیریت کلان جامعه افغانستان، آشنا گردانیم. داکتر تیمور شاران دیدگاه های خود را با صراحت و صداقت در مورد معضل بروکراسی دولتی، نیاز و مکانیزم اصلاحات بیان کرده است. امیدواریم که این سلسله از مصاحبه ها، خواننده را با ساختار پیچیده  اداری افغانستان آشنا گرداند.

جمعه خان محمدی: اگر شورای ولایتی، شهرداران و ولسوالان را انتخاب کند؛ چه خواهد شد؟

تیمور شاران: فکر نکنم در شرایطی باشیم که این صلاحیت را به شوراهای ولایتی بدهیم. به خاطری که تقریبا ۱۵ تا یا هم زیادتر رییس های شورای ولایتی، کیس های جرمی و فساد دارند. یک تعداد اعضای شوراهای ولایتی، در تسخیر افراد دیگر قرار دارند. این افراد منافع خود را دارند. همان طور که پارلمان افغانستان، در تسخیر بعضی افراد قرار گرفته است.

مردم شهردار را انتخاب کند

پس بنابراین اگر ما این صلاحیت را به آن ها بدهیم، مطمئن باشید که افراد خوب و درست را انتخاب و معرفی نمی کنند. فکر می کنم خوب است صلاحیت انتخاب ولسوال و شهردار مستقیم به مردم داده شود. مردم انتخاب کنند که شهردار و ولسوال شان چه کسی باشد؟ هم حساب دهی به پایین و هم به ملت وجود داشته باشد.

ما می توانیم هر سه ماه در ولسوالی ها، مجالس شهروندی داشته باشیم. در این مجالس شهروندی مردم آگاه باشند؛ چقدر بودجه برای ولسوالی آمده؟ چقدر بودجه را اداره ولسوالی مصرف کرده؟ باید حساب ده باشند. از این طریق شما می توانید بعضی صلاحیت های کابل را کم کنید.

جمعه خان محمدی: از زمانی که مسوولیت والی ها، شهردارها  و ولسوال ها از وزارت داخله گرفته شده و به ارگان های محل داده شده؛ چه تاثیری روی حکومت داری محلی داشته است؟

تیمور شاران: بزرگترین چالش ما در ارگان های محل این بوده که وزارت خانه ها را قناعت بدهیم، صلاحیت های خود را به محل بدهند. بزرگترین درخواست یا آرزوی والی ها، ولسوال ها و شهردارها، همین بوده که به ما صلاحیت بیشتری بدهند؛ ببنید قانون اساسی چه می گوید؟ قانون اساسی می گوید: والی و ولسوال نماینده عام و تام رییس جمهور در سطح محل است و مسوولیت تمام بخش های امنیتی و عرضه خدمات را دارد. آخرین کسی که مسوول است، در سطح ولایت، ولسوال و والی است.

افزایش صلاحیت مقامات محلی

وقتی شما به والی صلاحیت ندهید؛ مسوولیت تان این جاست، صلاحیت والی پایین است. ما باید صلاحیت و مسوولیت را برابر سازیم. اگر ما می گوییم که والی مسوولیت عام و تام عرضه خدمات و امنیت را در سطح ولایت دارد؛ باید صلاحیت برابر بدهیم؛ اما والی صلاحیت استخدام را ندارد؛ تیم خود را نمی تواند درست کند، والی صلاحیت تدارکات را ندارد، والی صلاحیت عزل یک نفر را ندارد. والی فقط صلاحیت تقرر بست شش را دارد؛ بست پنج، چهار و سه را ارگان های محل از مرکز تعیین می کند؛ این اشتباه است. تمام این صلاحیت ها، باید به والی در محل داده شود. از این خاطر است که ما می گوییم؛ وزارت خانه ها، صلاحیت های خود را به ولایت بدهند. البته این در پالیسی حکومت داری محلی گنجانده شده است. یک راه بیرون رفت از معضل امروز افغانستان همین است.

انتخاب ولسوالان با رقابت آزاد

جمعه خان محمدی: گفته می شود که ملاک انتخاب والی ها و ولسوال ها، سیاسی است؟

تیمور شاران: بله ما در والی ها و ولسوال ها، تغییرات آوردیم. ما آمدیم گفتیم ولسوال ها، غیر سیاسی شود. این ها از پروسه خدمات مُلکی بیایند؛ به این معنا که در یک پروسه امتحان دهند و هر کسی که در امتحان کامیاب شد، آن ها بیایند. ما در ارگان های محل توانستیم که در دو و نیم سال اخیر؛ در پروسه آزاد 230‌ و چند ولسوال را تغییر دهیم. این یک دست آورد بسیار کلان برای افغانستان است. ولسوال هایی که سیاسی بودند، ولسوال هایی که ناکارامد بودند؛ تبدیل شدند و اکثرا جوان ها، جای شان رفتند.

در بعضی ولسوالی ها، مثل بالابلوک فراه یا دای‌چوپان زابل، بسیار سخت است که شما یک ولسوال تحصیل کرده را بفرستید. آن جا علنا ولسوال ما یک آدم نظامی است که در جنگ با طالب است. اگر ولسوال نباشد؛ ولسوالی سقوط می کند. یعنی او آدم جنگی است. این ها استثنا است. به خاطر مشکلات امنیتی افرادی آمدند که جنگی هستند. غیر از آن ها، کسی دیگر نمی تواند ولسوالی را نگه دارد. نمونه خوبش مالستان یا هم جاغوری است.

مبارزه با فساد اداری

جمعه خان محمدی: در تمام ادارات و ارگان های محلی، فساد و رشوه ستانی جزء تفکیک ناپذیر آن هاست؟ چگونه می توان با این مفاسد مبارزه کرد؟

تیمور شاران: یک سوال بسیار خوب است. این سوال چند بُعد دارد؛ یکی این که فساد، در افغانستان لایه های متفاوت دارد. در مرکز، بعضی پروسه ها معرفی و تعریف شده که جلو فساد را تا اندازه‌ای گرفت. مثلا تدارکات ملی حداقل پروسه ها را مرکزی ساخت. فعلا تدارکات ملی، تنها نهادی است که در قسمت پروژه های کلان تدارکات کار می کند؛ مسوولیت دارد و هرکس که آن جا فساد کند؛ فهمیده می شود که فساد است. در سابق، چنین نبود. متأسفانه ادارات مختلف، تصامیم مختلف را می گرفتند و بعد عواقب متفاوت داشتند. قبل از این در بعضی جاها، بست ها به فروش می رسید. در دو نیم سال اخیر در ارگان های محل، چنین چیزی را شاهد نبودم. چون اکثر بست ها، از طریق رقابت آزاد برگزار می گردید و ما تنها در راس پروسه نبودیم. کمیسیون خدمات مُلکی همراه ما، همکار بود. پروسه ها شفاف بود. من در اکثر مصاحبه ها، می نشستم و امتحان گرفته می شد. اکثر این امتحان ها، شفاف برگزار می گردید.

همان طور که گفتم، تغیرات آمده، همه شمول ساختن پروسه ها، مسئولیت را به یک واحد مشخص در عرصه های مختلف چه استخدام باشد، خدمات مُلکی، تدارکات ملی و… دادند. در امر مبارزه با فساد کمک زیاد می کند.

در سطح محلی نیاز به آوردن تغیرات هست؛ باید تغیرات بیاید. ما زمانی می توانیم در مبارزه با فساد موفق شویم که مردم را در پروسه ها دخیل کنیم. یک فساد جدی، مسئله بودجه است. بودجه، واقعا هر سال تبدیل به یک معضله بزرگ شده است، زیرا در آن، وکیل صاحب ها، اعضای شورای ولایتی، اعضای کابینه، متنفذین و… نقش دارند.

خیلی مهم است که مردم در پروسه پلان گذاری و بودجه سازی دخیل باشند؛ بفهمند چقدر بودجه برای شان تخصیص داده شده و این بودجه چگونه مصرف شده؟ مردم حساب دهی کنند. نقش رسانه ها بسیار مهم است. خصوصا ژورنالیزم تحقیقاتی، بسیار مهم است. شما هر جایی را که احساس می کنید؛ حکومت و یا اشخاص، در داخل حکومت فساد کردند؛ او را بر ملا سازید؛ نقش جامعه مدنی در این عرصه ها بسیار تاثیرگذار است.

دخالت اجباری والی ها و  ولسوال ها در قضایای حقوقی

جمعه خان محمدی: در بحث حل منازعات چرا ولسوال و والی آن را حل بسازد، باید آن را سارنوال و محکمه حل کند؟

تیمور شاران: آن ها از مجبوری این کار را می کنند، وگرنه هیچ وقت یک ولسوال و والی نمی خواهد در این پروسه دخیل شود. مثال بامیان را برای تان می زنم، یک دختر پشتون عاشق یک پسر هزاره می شود. فشارهای اجتماعی باعث شد که والی دخیل شود. خانواده پشتون آمد و گفت: ما نمی خواهیم، این بحث در طب عدلی و قضایی مطرح شود. این بحث ناموسی است، به غیرتم بر می خورد. در غیرت قوم من بر می خورد که این را من در محکمه حل کنم. پیش والی می آیند و می گویند تو این را غیر رسمی حل کن، میانجی گری کن.

یک مثالش مثال ارزگان است. در آنجا دعوا، دعوای زمین بود. آن جا نه محکمه ای وجود دارد، نه قاضی و نه سارنوال. در اکثر ولایات که ناامن است، ما نه محکمه داریم، نه قاضی و نه سارنوال. این که ما می گوییم این ها حل بکنند، این ها خواب و خیال است. امروز من از یک بحث آمدم که در همین ولسوالی کابل، یک جایی را برای من گفتند که این ها در یک سال هفت کیس را فیصله کردند.

دخالت یا ریش سفیدی والیان و ولسوالان در امر قضایی

 این جا باید بین دو چیز فرق قائل شویم؛ یکی این که محکمه ما مستقل است. دوره عبدالرحمن خان ما والی و ولسوال داشتیم که این ها همه کاره بودند؛ حل منازعات می کردند، نقش محکمه را بازی می کردند و همه این کارها را می کردند.

اول این که والی و ولسوال نمی خواهد در این مسائل دخیل باشد. آن ها از مجبوریت و به خاطری که قانون اساسی می گوید، این کار را می کنند. قانون اساسی می گوید که والی مسوولیت عام و تام یک ولایت را دارد، که به مسائل قضایی هم مربوط می شود. مثال دیگر، خیلی از دعواهای ما در افغانستان بالای آب است؛ تو چند ساعت آب گرفته ای؟ من چند ساعت آب گرفته ام؟ این قریه چقدر آب گرفته بالای زمین؟.

دولت هیچ وقت نتوانسته یک بانک معلوماتی از زمین داشته باشد. کجا زمین دولتی است؟ کجا از مردم است؟ حکام قدیم آمده، گفته از پایین این کوه تا آن کوه از فلان قوم کاکر است. این قسمت از قوم پوپلزی و حالا ما دعوا داریم.

بعضی قضیه ها هم ناموسی است. بعضی قضایا غیرتی است و مردم غیرتی می شوند و می گویند که ما نمی خواهیم به محکمه ببریم؛ پیش والی و ولسوال می آیند و می گویند که اگر ما به محکمه برویم، محکمه یک سال دو سال طول می کشد؛ آن جا فساد وجود دارد و ما باید پول مصرف کنیم، همین را ولسوال صاحب حل کند؛ بین ما میانجی گری کند. ولسوال بی چاره دیگر چاره ای ندارد و می گوید خیرست بیایید همین را حل کنیم. اما فیصله ای را که می کند، شوراها ساخته می شود، جرگه ساخته می شود و این منازعات حل می شود. این مقطعی است. برای یک سال یا دو سال. دوسال بعد باز همان نفر می رود و می گوید من قبول ندارم، آن وقت اشتباه کردم و حالا دوباره فیصله کنید.

جمعه خان محمدی: دخالت والی و ولسوال در قضایای حقوقی؛ رویه باقی مانده از زمان های قدیم است.

تیمور شاران: دوره ظاهرشاه و شاهان قبلی، دربار شاه حرف اول و آخر را می زد. وقتی کمونیست ها آمدند؛ یک نوع اصلاحات را آوردند، اما کمونیست ها، همه چیز را در کابل متمرکز ساختند. همان نظام اداری کمونیستی که ما از شوروی و خیلی کشورهای دیگر گرفتیم، یک نظام متمرکز است. پروسه بودجه سازی و پلان گزاری ما، تمامش میراث دوره کمونیست ها است. این ها همه چیز را متمرکز ساختند. یعنی پلان گذاری های پنج ساله کردند. گفتند که تمام پلان ها را ما می سازیم. ما می دانیم که اولویت ها چیست؟

از نظر تاریخی، مخصوصا دوره احمدشاه ابدالی، افغانستان به هشت زون بین سردارها تقسیم شده بود. سردارها می دانستند که چقدر تکس(مالیات) بگیرند. نایب الحکومه بودند. همه تصامیم را آن ها می گرفتند. وقتی که احمدشاه به جنگ می رفت، باز این ها می گفتند که 20 درصد تکس خود را بیاورید و این قدر عسکر به ما بدهید. آن وقت ما نسبت به حالا بسیار غیر متمرکزتر بودیم. هرقدر که ما به طرف نظام مدرن رفتیم، همان قدر متمرکز تر شدیم. این میراث کمونیست های ماست؛ ما همان را میراث گرفتیم.

جمعه خان محمدی: کمک های خارجی که در  سال های اخیر آمده، تغییر در سیستم اداری ایجاد کرده است؟

تیمور شاران: بحث اصلاحات ادارات محلی یک بحثی بوده که دوست های خارجی هیچ وقت در آن مداخله نکرده و اولویت ندیدند. آن ها آمدند بر اساس منافع کشورشان گفتند که ما پول خود را در کجا مصرف می کنیم و چقدر مصرف می کنیم.

جمعه خان محمدی: بنابراین خارجی ها فقط در بحث های سیاسی امنیتی خود را دخیل می سازند، و در بحث های اداری هیچ کاری ندارند؟

تیمور شاران: در بحث های اداری کار نداشتند؛ در حالی که ارگان های محل را کمک کردند؛ پول دادند، یک وقت این ها، مستقیم به والی صاحبان پول می دادند، اما به خاطری که هدف برنامه شان، ثبات بود و جنگ شان در مقابل تروریسم و طالبان؛ یک بحث بسیار سیاسی و امنیتی بود. تمام اولویت های خارجی ها، در افغانستان بر اساس همین است.

وقتی از اصلاحات سیاسی می گوییم، بحث نمایندگی سیاسی مطرح است. وقتی می گوییم مشارکت مردم در پروسه های سیاسی، منظور ما مشخصا مشارکت مردم در سطح قریه است. چگونه تضمین می کنید که مردم احساس کنند که نماینده شان انتخاب شده؟ ملک در قریه بر اساس مشارکت مردم انتخاب می شود. شوراهای قریه بر اساس مشارکت مردم انتخاب می شود و در سطح ولسوالی، ما شوراهای ولسوالی داریم.

متأسفانه هیچ وقت انتخابات شورای ولسوالی برگزار نشده، این زمینه را فراهم می سازد که مردم هر چهار یا پنج سال بعد، در پروسه های ملی اشتراک کنند و نماینده های خود را به شورای ولسوالی بفرستند. شورای ولسوالی، ولسوال را حسابده می سازد، در حل منازعات دخیل هستند و غیره.

فعلا شورای ولایتی و پارلمان داریم. یعنی در هر سطح مشارکت سیاسی و نمایندگی سیاسی باید باشد؛ این یک بحث سیاسی است.

اصلاحات سیاسی باید در قانون اساسی بیاید، اما اصلاحات اداری نیاز به تغییر قانون اساسی  ندارد. هرچه می گویم این است که در شرایط فعلی که بسیار حساس است؛ به فکر اصلاحات سیاسی نباشیم که در قانون اساسی تغییرات بیاوریم، قانون اساسی هیچ وقت برای ما نمی گوید که صلاحیت والی و ولسوال چیست؟

خیلی از صلاحیت ها را رییس جمهور می تواند به ولایت و ولسوالی تفویض کند. این کار را رییس جمهور می تواند. خیلی از صلاحیت اداری و بودجه ای را از وزارت خانه ها به ولایات و ولسوالی ها تفویض کنیم.

جمعه خان محمدی: اگر مناطق جنوبی را مثال بزنیم. در آنجا هم مشکل اداری وجود دارد و هم مشکل مشارکت سیاسی؟

تیمور شاران: نه! او ربطی ندارد؛ جنگ ها یک بحث امنیتی است. آن بحث ساختار قبیله ای پشتون هاست. بر اساس ساختار سیاسی پشتون ها، آن ها در طول تاریخ که حکمران بودند، از چند قبیله یک بورژوازی ساختند. این ها باز دیگران را کنترل می کرد. در بین درانی ها، پوپلزایی ها آمدند و در رأسش محمدزایی ها، بارکزی ها نیز همیشه وزیر بودند و تا اندازه ای الکوزی ها و علی زی ها را دخیل می کردند و باج می دادند، اما نورزی و اسحاق زی همیشه از قدرت محروم بودند.

اکثر طالبان نورزی و اسحاق زی هستند. به خاطری که آن ها می گویند ما هیچ ولسوال نداریم، هیچ والی نداریم. آن ها بحث مشارکت سیاسی خود را از دیدگاه قبیله ای می بینند.