پل مالان یکی از قدیمیترین پلهای افغانستان است که بر روی رودخانه هریرود در منطقهی مالان ولایت هرات ساخته شده است. قدمت این پل به دوران قبل از اسلام و همزمان با شکلگیری شهر هرات میرسد.
پل مالان در ولسوالى گذره ولایت هرات با ٢۴٠ متر طول، ٨ متر عرض و ١٠متر ارتفاع واقع شده است. این پل دارای ۲۲ عدد زیرگذر میباشد که در حال حاضر رفتو آمد مردم گذره و انجیل این ولایت از روی این پل صورت میگیرد.
بهگفتهی مقامهای ریاست اطلاعات و فرهنگ ولایت هرات این پل در اوایل توسعه دین اسلام به طرف مشرق زمین، منهدم شد ولى درقرن پنجم هجرى شمسى دوخواهر بهنامهاى بى بى نور و بى بى حور با پشتکار، تهداب این پل را با مخلوط پوست تخم مرغ ساخت که توانایى برداشت وزن زیاد را داشته باشد.
«الکساندر همیلتون» توریست انگلیسی که در اواخر قرن ۱۹ از شهر هرات بازدید داشته، تعداد زیرگذرهای این پل را ۱۹ عدد نوشته است. این توریست همچنین گزارشهایی که از شهر هرات و پل مالان داشته را در سال ۱۹۰۴ در انگلستان به چاپ رساند.
بر اساس منابع در دوران قبل از اسلام آتشکدهای در آنجا وجود داشت که مردم شهر هرات در آن به پرستش مشغول بودند. این پل بر روی یکی از مسیرهای قدیمی هرات –قندهار ساخته شده است که کاروان های زیادی از هرات که عازم سیستان، قندهار و هندوستان بودند از این مسیر عبور میکردند.
با این حال قبل از احداث پل «پشتون» در سال ۱۳۴۰ تنها پلی که مسیر هرات – قندهار را پیوند میداد، پل مالان بود.
نقش اقتصادی
پل مالان، در رشد اقتصاد و درآمد مردم هرات نقش مهمی داشته است و به همینخاطر در طول تاریخ، بارها بازسازی شده است. در بیشتر کتاب های تاریخی که نامی از هرات در آنها آمده، در مورد پل شگفت انگیز مالان نیز سخن گفته شده است.
این پل در سال ۵۰۵ خورشیدی (برابر با ۱۱۱۰ میلادی) و در زمان سلطان سنجر سلجوقی به همین شکلی که اکنون هست، با اندک تفاوت، ساخته شد. اما بنابر داستانهایی که در مورد پل مالان وجود دارد و بر اساس اهمیت تجاری و موقعیت جغرافیایی هرات، گمان می رود که تاریخ ساخت این پل خیلی نزدیک به تاریخ ساخت شهر هرات باشد. در برخی از این حکایت ها، تاریخ ساخت پل مالان تا پیش از ظهور اسلام نیز ذکر شده است.
پل مالان افزون بر نقش مواصلاتی آن، نفع اقتصادی نیز در افزایش درآمد مردم هرات داشته است. با این وجود با هر بار تخریب آن، دوباره توسط نهادهای مسوول محلی و نهادهای خارجی ترمیم و مرمت شده است.
در آخرین مورد این پل در سالهای 1994 توسط موسسه داکار و در سال 2007 توسط بانک جهانی ترمیم شده است.
تاریخ شفاهی
داستانهای زیادی در مورد نحوه ساخت این پل و افرادی که این پل را ساخته اند وجود دارد. در برخی از داستانها آمده است که دو خواهر به اسم بی بی حور و بی بی نور که مرغداری داشتند، این پل را ساخته اند.
این دو خواهر بر علاوه سایر مواد ساختمانی گفته میشود که برای استحکام بیشتر پل، تخممرغ و پوست آن را در ملات یا مواد ساختمانی آن زمان مانند خاکستر و آهک مخلوط کرده و در احداث آن کار گرفتهاند؛ امری که این پل را در مقابل طوفان آبهای موسمی مقاوم ساخته است.
همچنین آبریزهای این پل طوری طراحی شده که از شدت حرکت آب جلوگیری شود. در بسیاری از داستان های تاریخی نیز آمده است که هزینه ساخت این پل از فروش تخم مرغ انجام شده است.
در داستان دیگر نیز آمده است در زمان پیش از اسلام، مردم شهر هرات برای این که وارد این آتشکده شوند مجبور بودند که به سختی از رودخانه هریرود عبور کنند. شخصی بهنام «برزو» که هیچ فرزندی نداشت و از این بابت خیلی رنج میبرد، در معبد مالان از «اهورا مزدا» کمک خواست و گفت اگر خدا به او فرزندی عطا کند، او یک پل بر روی این رودخانه بسازد تا مردم بهراحتی بتوانند از این رودخانه عبور کنند و وارد آتشکده شوند.
بعد از مدتی این شخص صاحب فرزندی شد و تعهدی که کرده بود را انجام داد. این پل در گذر زمان تاکنون بارها ترمیم شده و در اشعاری که در کتاب «معاصرین سخنور» آمده نشان از این دارد که این پل یک بار هم در دوره «شجاع الدوله خان غوربندی» باسازی شده است.
از دیگر داستانهای جالب در مورد این پل به مثنوی «زهره و فریدون» می توان اشاره کرد. در این داستان آمده است که فریدون شبی دختری را در خواب دید و عاشق او شد. زهره یک روز همراه با پدرش برای نیایش به آتشکده مالان آمد و آنجا زهره و فریدون همدیگر را دیدند و عاشق هم شدند.
براساس شواهد تاریخی این پل در نقل و انتقالات میان هرات و هند از طریق سیستان (مناطق امروزی فراه و نیمروز) و قندهار نقش مهمی را در طی قرنهای متمادی ایفا کرده است.
در تاریخ «حبیبالسیر» در مورد این پل چنین آمده است: «پل مالان مبنی بر 26 طاق که از خشت پخته و گچ و آهک ساخته شده و در هیچ یک از تواریخ مذکور بانی آن مشخص نیست و آنچه از النسه و افوا استماع میافتد آن است که یکی از بانوان آن را بنا کرده است.»
مواد ساخت
شماری از نویسندگان و پژوهشگران در مورد مواد ساخت این پل نوشته اند که در ساخت این پل از خاکستر و آهگ و تخم مرغ استفاده شده است.
سرمحقق عبدالغنی نیکسیر، پژوهشگر و عضو سابق آکادمی علوم افغانستان در وبلاگ شخصی اش نوشته است که «چون درآن زمان سمنت وجود نداشت، ازاین رو خاکستر و آهک وسفیدی تخم مرغ را ترکیب و در اعمار پل مالان بکار می بردند.»
گفته میشود در بلند بردن مقاومت این پل از ماده مرکب که در هرات به “ساروج” مشهور است، استفاده شده است. ساروج، ماده ترکیبی ساختمانی آن زمان، هرچند به لحاظ مقاومت با سمنت امروزی قابل مقایسه نیست، اما برای جلوگیری ازنفوذ آب از آن استفاده میشده است.
درحالی که از ساختوساز پل مالان قرنها گذشته، اما بنای این پل توسط مواد ساختمانی که در سابق در آن بهکار رفته است، هنوز به شکل استواری پا برجا میباشد.
پل مالان علاوه بر ارزش تاریخی واقتصادی خود، امروزه نیز باتوجه به ساحات پوشیده از جنگل، هوای پاک و مناظر زیبای اطرافش از تفریحگاههای معروف هرات شمرده میشود. گفته میشود که سالانه دهها هزار شهروند هرات و سایر ولایات افغانستان در این مکان تفریحی میآیند و ساعاتی از وقت خود را صرف تفریح و هوا خوری در اطراف این پل میکنند.