افغانستان پس از هائیتی دومین کشوری است که بیشترین تلفات انسانی ناشی از حوادث طبیعی را بین سالهای 1980 میلادی تا 2015 میلادی شاهد بوده است. موقعیت جغرافیای طبیعی افغانستان این کشور را در معرض حوادث طبیعی چون زلزله، سیلاب، خشکسالی، لغزش زمین، برفکوچ، طوفان و دیگر حوادث طبیعی قرار داده است.
افغانستان یک کشور محدود به خشکی است و خصوصیات ویرانگر طبیعت در این کشور بهطور معمول تاثیرات ناگواری برجای گذاشته است. براساس آمار وزارت دولت در امور رسیدگی به حوادث، حدود 63 درصد از مناطق افغانستان، به ویژه مناطق شمال شرق و اطراف کابل، به شدت در معرض خطرهای ناشی از حوادث طبیعی قرار دارد.
از سوی دیگر، خسارت ناشی از حوادث طبیعی میتواند به زندگی بسیاری از مردم افغانستان آسیبهای جدی وارد نماید. زیرا از هر 5 نفر در این کشور، 4 نفر وابسته به منابع طبیعی بوده و از این طریق زندگیشان را میگذرانند. براساس آمارها، حوادث طبیعی و آسیبهای ناشی از آن، بر زندگی 59 درصد جمعیت این کشور تاثیرگذار است.
نبود امنیت سراسری باعث شده است تا دولت افغانستان نتواند، آمار و معلومات دقیق در رابطه به خسارتهای ناشی از حوادث طبیعی را ثبت کند.
با این وجود، وزارت دولت در امور رسیدگی به حوادث طبیعی این کشور به منظور شناسایی مناطقی که در معرض خطر سیلاب یا لغزش زمین قرار دارند، از ماهواره و دیگر وسایل پیشرفته استفاده کرده است. از سوی دیگر استفاده از اطلاعات و آمارهای ارائه شده از سوی نیروهای بین المللی مستقر در افغانستان نیز برای شناسایی این مناطق، مفید بوده است.
زلزله
افغانستان دوازدهمین کشور زلزلهخیز در جهان است. حوزه شمال افغانستان، از جمله ولایتهای بدخشان، پنجشیر، جوزجان و سرپل از مناطق زلزله خیز این کشور است و ساکنان این مناطق با خطر زلزله مواجه هستند.
در 3 دهه اخیر در افغانستان در مجموع حدود 28 زلزله رخ داده است که در نتیجه آن 11 هزار نفر کشته و هزاران منزل مسکونی تخریب شده است.
براساس یک گزارش بانک جهانی، با عنوان اطلاعات پیرامون خطرات احتمالی ناشی از آفات اقلیمی در افغانستان که ویس برمک، وزیر دولت در امور رسیدگی به حوادث این کشور یکی از نویسندگان آن است، از میان آفات طبیعی، زلزله از لحاظ تاریخی بیشترین تلفات را در افغانستان برجای گذاشته است. براساس این گزارش، از سال 1980میلادی به بعد، بیش از 10 هزار نفر در افغانستان بر اثر زلزله جان خود را از دست دادهاند.
این درحالی است که روز دوشنبه، 4 عقرب 1394 خورشیدی، زلزلهای به قدرت 7.5 درجه در شمال شرق افغانستان، مناطقی در افغانستان و پاکستان را لرزاند که قدرت آن در مناطقی از هند، چین و تاجیکستان نیز احساس شد. مرکز این زلزله در رشته کوههای هندوکش در حدود 70 کیلومتری جنوب شرق فیضآباد، مرکز ولایت بدخشان و در عمق حدود 200 کیلومتری زمین بود.
در این زلزله بیش از 60 نفر در ولایتهای بدخشان، تخار، کنر و ننگرهار کشته شدند و بیش از 200 تن دیگر در ولایتهای مختلف زخمی شدند. در پاکستان اما، دستکم 214 تن کشته شده و بیش از 1000 نفر دیگر زخمی شدند. این زلزله در کنار تلفات انسانی که در پی داشت، خسارات مالی زیادی را نیز در افغانستان برجای گذاشت، از جمله صدها خانه در این کشور ویران شد.
لغزش زمین
افغانستان کشوری است که از نظر لغزش زمین جایگاه سیام را دارد. یکی از ولایتهایی که از این نظر به شدت آسیبپذیر است، بدخشان در شمال شرق این کشور است.
صخرهها و لایههای زمین در نتیجه افزایش وزن و از بین رفتن نقطه تکیه گاهشان حرکت کرده و باعث لغزش زمین میشوند. از سوی دیگر موقعیت ضعیف زمین، ویژگی زمانی مواد، وجود خلاها و درزها در زمین، موج های فرسایش دهنده، تخریب مناطق و بارندگیهای شدید باعث لغزش زمین میشود.
لغزش زمین بیشتر در فصل بهار رخ میدهد. خانههایی که در دامنههای تپهها و کوهها واقع شدهاند، چشمههایی که از درههای کوه سرچشمه میگیرند، ساختمانهایی که زیربنای ضعیفی دارند و سرکها، سیستم مخابراتی و منابعی که در زمین موقعیت دارند، بیشتر در معرض خطر لغزش زمین قرار دارند.
در گزارش بانک جهانی آمده است که حدود 3 میلیون نفر در افغانستان در معرض خطرات بسیار بلند لغزش زمین قرار دارند.
این درحالی است که لغزش زمین در ماه ثور 1393 خورشیدی در روستای باریکآب شهرستان ارگو در بدخشان، بیش از 300 خانه را در زیر زمین دفن کرد و صدها خانواده دیگر هم آواره شدند. در آن زمان نمایندگان سازمان جهانی غذا گفته بودند که برآوردها نشان میدهد که 2700 نفر در اثر این لغزش زمین زیر خاک شدهاند.
برفکوچ
در ماه حوت 1393 خورشیدی برفکوچ در ولایت پنجشیر در شمال افغانستان جان دستکم 187 نفر را گرفت. ضخامت برف که در این ولایت به بیش از یک متر رسیده بود، در چند دهه گذشته بیسابقه خوانده شد. همزمان با آن، برفکوچ در ولایتهای تخار، لغمان و بامیان نیز تلفات انسانی برجای گذاشت.
آمار نشان میدهد که 15 درصد کل جادههای افغانستان که حدود 10 هزار کیلومتر میشود، در معرض خطر برفکوچ قرار دارد. یکی از جادههای مهمی که در معرض خطر برفکوچ قرار دارد، شاهراه سالنگ است که شمال و جنوب افغانستان را به هم وصل کرده است.
ایجاد ساختمانهای حفاظتی و سیستمهای هشداردهی از جمله راهکارهایی است که میتواند خطرات ناشی از برف کوچ را کاهش دهد.
وزارت دولت در امور رسیدگی به حوادث افغانستان نوشته است، شهرها و روستاهایی که در دامنههای کوهها موقعیت دارند، مسکنگزینی در شهرها و قریههایی که در دامنه کوهها موقعیت دارند، سرکها، مسافرین و دام ها و غلهجات، در معرض خطر برف کوچ قرار دارند.
سیلاب
سیلابها یکی دیگر از حوادث طبیعی است که تقریبا همه ساله افغانستان را متضرر ساخته است. افغانستان بیست و چهارمین کشور سیلخیز در جهان است که براساس گزارش بانک جهانی، سیلابها سالانه بهطور متوسط حدود 54 میلیون دالر امریکایی به افغانستان خسارت وارد میکند؛ سیلابهای ناگهانیِ بزرگ میتوانند، بیشتر از 500 میلیون دالر خسارت وارد کنند.
مناطق شمال این کشور، از جمله ولایتهای پروان، پنجشیر، سمنگان، سرپل و جوزجان بیشتر در معرض خطر سیلاب قرار دارد.
از سوی دیگر حشمتخان بهادری، مسوول عمومی اطلاعات وزارت دولت در امور رسیدگی به حوادث افغانستان میگوید که “سیلابها سالانه حدود بیش از 40 درصد ساکنان مناطق ولایات یاد شده را آسیبپذیر میسازد، خانههای شان را تخریب میکند وبه کشت و زراعت آنان آسیب میزند.”
او در گفتوگو با خبرنامه افزود: «وزارت برنامههایی روی دست دارد که بعد از این جلوی سیلابها را بگیرد. مثلا در بسیاری از ولایتها، پروژههایی برای مقاوم سازی صورت خواهد گرفت. بیشتر از 26 پروژه از این نوع در ولایات تکمیل شده است و 13 پروژه دیگر در ولایات شمالی روی دست است.»
این درحالی است که به تازگی سرازیر شدن سیلاب در قریههای کته سنگ، ملاخیل، کچ حسینخیل و سرچینه ملایان در شهرستان سروبی ولایت کابل، جان 11 تن را گرفته و 3 تن دیگر را زخمی کرده است.
خشکسالی
افغانستان در خشکسالی مقام 22 را در جهان دارد. در هر 3 سال یکبار، پدیده خشکسالی در افغانستان تکرار میشود در حالیکه در سایر کشورهای جهان این مشکل با گذشت هر 10 سال تکرار میشود. از سوی دیگر خشکسالیهای شدید و مداوم، سبب افزایش نبود مصونیت غذایی در این کشور گردیده و همه ساله بهطور متوسط، 280 میلیون دالر آمریکایی در بخش زراعت افغانستان خسارت وارد کرده است.
براساس گزارش بانک جهانی، از سال 2000 میلادی تاکنون در حدود 6.5 میلیون نفر در افغانستان از خشکسالیهای صورت گرفته زیان دیدهاند. در این گزارش آمده است «خشکسالیِ شدید میتواند بخش زراعت افغانستان را در حدود ۳ میلیارد دالر زیانمند ساخته و این کشور را با کمبود جدی مواد خوراکی مواجه سازد.»
از سوی دیگر وزارت دولت در امور رسیدگی به حوادث افغانستان گفته است که در ده سال گذشته (2005 تا 2015) بیشتر از 6 میلیون نفر در مناطق جنوب و شرق افغانستان از خشکسالی متاثر گردیدهاند.
حوادث معمولی دیگر در افغانستان از جمله آفات زراعتی، هجوم ملخها، طوفانهای ریگی، شیوع بیماریهای کشنده از اوایل سال 1980 بدینسو، بیشتر از 7.5 میلیون انسان را در افغانستان متاثر ساخته است.
در حال حاضر وزارت دولت در امور رسیدگی به حوادث افغانستان در هر ولایت تیم رسیدگی فوری دارد. والی بهعنوان عضو ارشد کمیسیون رسیدگی به حوادث در ولایت خود میباشد.
با این حال حوادث سال های گذشته نشان داده است که در چنین شرایطی، نهادهای مربوطه آمادگی کافی برای رسیدگی به آسیب دیدگان حوادث طبیعی را ندارد و حکومت افغانستان باید توجه جدیتری به این امر داشته باشد.
محمد رضا جعفری همکار این گزارش بوده است.