تدامیچی یاماموتو، رییس هیأت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان(یوناما) بعداز پنج سال اجرای مأموریت به عنوان نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد در افغانستان، گفته است که کابل را با «آروزی بازگشت صلح به افغانستان» ترک می‌کند. آقای یاماموتو، شهروند جاچان است و در زمان ریاست نیکولاس هیسم، رییس پیشین یوناما در افغانستان، به عنوان معاون او ایفای وظیفه می‌نمود.
رییس هیأت معاونت سازمان ملل متحد(یوناما) در شرایطی افغانستان را ترک می‌کند که شکاف‌های اجتماعی نسبت به سال‌های قبل از 2014م، عمیق‌تر شده، بی‌ثباتی سیاسی همچون بحران انتخابات ریاست جمهوری، بازگشتِ طالبان به عرصه‌ی سیاست و یکجانبهگرایی آمریکایی‌ها در امور افغانستان، نظم و ثبات سیاسی در افغانستان را تهدید نموده و امکانِ بازگشت این کشور به جنگ و خشونت‌های داخلی زیاد شده است. با این‌همه، آقای یاماموتو، در پیام خداحافظی خود یادآور شده است که؛ «چالش‌ها هنوز هم باقی مانده‌اند، اما من کاملاً باور دارم که افغان‌ها با توجه به توانایی‌هایی که دارند، می‌توانند بر این چالش‌ها فایق آیند.»
این آرزوهای نیک در حالی برای افغان‌ها می‌شود که قبل از این نیز، یان کوبیس، رییس اسبق یوناما در افغانستان، در سال 2013م، گفته بود که «دیگر زمان ادارات موازی گذشته است.» اما اکنون عملاً در این افغانستان حکومت‌های موازی وجود دارد. چنانچه گروه طالبان در درون قلمرو دولت افغانستان برای خود قلمرو حاکمیت، قدرت اجرایی، منابع مالی(از طریق قاچاق مواد مخدر و اقتصاد سیاه)، نیروی جنگی و امکانات دیگر دارند. در درون دولت جمهوری اسلامی افغانستان نیز، در روزهای که یاماموتو این کشور را ترک می‌کند، دو رییس‌جمهور در یک پایتخت ادعای ریاست‌جمهوری دارند.
مأموریت یوناما در افغانستان
در بیانیه‌ی مأموریت این سازمان نوشته شده که؛ یوناما که به عنوان یک مأموریت سیاسی در کنار دیگر فعالیت‌های عمده‌اش، مساعی جمیله را تأمین کند، مأموریت دارد تا از حکومت و مردم افغانستان حمایت کند. یوناما در بخش پروسه صلح و آشتی ملی، بررسی و بهبود وضعیت حقوق بشر و همچنین حفاظت از غیرنظامیان در منازعات مسلحانه، ترویج حکومتداری خوب و تشویق همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی همکاری می‌کند.
یوناما به عنوان مأموریت سیاسی سازمان ملل متحد در افغانستان، بخشی از تلاش‌های شورای امنیت است که از بعداز حوادث یازدهم سپامبر، افغانستان را مورد توجه قرار داده است. شورای امنیت سازمان ملل متحد بعداز 2001م، در امور افغانستان نقش فعالانه و محوری بازی نموده‌است، طوری‌که برگزاری کنفرانس بن، مدیریت و حمایت از پروسه‌های دولت‌سازی و نهادسازی بعداز آن را این سازمان بر عهده داشت و با جدیت مدیریت نمود. همین‌طور، هیأت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان(یوناما) یا مأموریت سیاسی سازمان ملل متحد برای افغانستان، در همین راستا در 28 مارچ سال 2002م، توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد به درخواست حکومت افغانستان به منظور کمک به مردم افغانستان برای گذاشتن پایه‌های صلح و توسعه پایدار در این کشور ایجاد شد تا در کنار هماهنگی کمک‌های جامعهی جهانی برای افغانستان، روندِ دولت‌سازی، نهادسازی، برگزاری پروسه‌های ملی و مهم را در این کشورِ پسامنازعه از نزدیک مدیریت و حمایت نماید.
چنانچه مأموریت اصلی که در اجلاس بن برای یوناما تعریف شد، هماهنگ کردن کمک‌ها و تلاش‌های جامعه جهانی برای افغانستان بود. یوناما در برگزاری لویه جرگه اضطراری که در آن حامد کرزی به عنوان رییس دولت انتقالی تعیین شد، همچنان در برگزاری لویه جرگه تصویب قانون اساسی، انتخابات اول ریاست جمهوری و انتخابات پارلمانی نقش فعال و محوری داشت. در 31 جنوری 2006م، کنفرانس لندن در مورد افغانستان برگزار شد که در آن «موافقنامه افغانستان» به امضا رسید که شامل مواردی همچون دستور کاری پنج ساله برای تحکیم دموکراسی، مهار ناامنی، کنترل تجارت مواد مخدر، به کار انداختن اقتصاد، اجرای قانون، ارائه خدمات اساسی به مردم و حمایت از حقوق بشر می‌شد.
شورای امنیت در قالب مأموریت یوناما در 15 فیبروری به اتفاق آرا این موافقتنامه را به عنوان فراهم‌کننده مبنایی برای مشارکت بین دولت افغانستان و جامعهی بین‌المللی تصویب کرد. و همچنان در 23 مارچ 2007م، مأموریت یوناما را برای یک سال دیگر با تصویب قطعنامه 1746 به اتفاق آرا، تمدید کرد که بعداز آن همه‌ساله به مدت یک سال مأموریت یوناما در افغانستان تمدید شد، تا این‌که در سال 2019م، شورای امنیت سازمان ملل نتوانست مأموریت یوناما را طبق معمول برای یک سال تمدید نماید، بلکه با مخالفت چین مواجه شد و در نهایت مأموریت یوناما به مدت 6 ماه، یعنی قرار شد در ماه سپتامبر 2019م، به پایان برسد.
نقش یوناما در حمایت از حقوق بشر در افغانستان
در بیانیه‌ی مأموریت این سازمان آمده است؛ «تقویت ظرفیت نهادهای افغانستان در ترویج احترام و حفاظت از حقوق بشر و آزادی‌های اساسی در مطابقت با چارچوب‌های بین‌المللی حقوق بشر به شمول حفاظت از زنان و اطفال.» مأموریت یوناما در عرصه حقوق بشر، نظارت بر وضعیت غیرنظامیان، هماهنگی تلاش‌ها برای اطمینان نسبت به محافظت از آنها، ترویج حسابدهی و کمک به تحقق کامل آزادی‌های اساسی و موارد مندرج در قانون اساسی افغانستان و معاهدات بین‌المللی، که این کشور نسبت به آنها متعهد است، خوانده شده، چنانچه این نهاد در زمینه‌ی مبارزه با خشونت علیه زنان و تلاش برای افزایش مشارکت آنها در عرصه دولتی تلاش‌های زیادی انجام داده و در این راستا با کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان نیز همکاری نموده‌است.
یوناما در کنار این‌که با کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان و نهادهای جامعهی مدنی در راستای نهادینه‌سازی، تقویت و حمایت از ارزش‌های حقوق بشری، حمایت از زنان و اطفال که قشر آسیب‌پذیر جامعه هستند، گزارش‌های ربعوار و سالانه با عنوان «محافظت افراد ملکی در درگیری‌های مسلحانه» به نشر می‌رساند که در این گزارش‌ها به آمار تلفات افراد ملکی از سوی گروه‌های مسلح و همچنان نیروهای امنیتی افغانستان می‌پردازد. چنانچه بر اساس آماری که در گزارش ربعوار یوناما «در مورد محافظت افراد ملکی در درگیری‌های مسلحانه: 1 جنوری الی 31 مارچ 2019» به نشر رسیده است؛ 1773 موردتلفات ملی(581 کشته و 1192 مجروح) به شمول 582 مورد تلفات اطفال(150 کشته و 432 مجروح) را ثبت کرده است.
مأموریت یوناما در این راستا چشم‌گیر بوده است و گزارش‌های ربعوار و سالانه این نهاد در مورد محافظت از افراد ملکی در درگیری‌های مسلحانه، یکی از منابع دست اول و معتبر در راستای فهم وضعیت حقوق بشر و مسئله تلفات افراد ملکی در منازعات مسلحانه جنایت‌های جنگی که در درون این منازعات رخ می‌دهد، در افغانستان به حساب می‌رود.
با این‌همه، اما نقش یوناما در راستای محافظت از افراد ملکی در منازعات و درگیری‌های مسلحانه در عمل نه تنها جه چشم‌گیر نبوده، بلکه در سال‌های پسین خیلی هم سمبولیک و حاشیه‌ای بوده است؛ طوری‌که یوناما تنها در نقش یک نهادِ تحقیقاتی که وظیفه‌اش صرفاً ارائه و نشر آمار تلفات ملکی در درگیری‌های مسلحانه باشد، بسنده نموده است. باآن‌که یوناما از یک شخصیت حقوقی ویژه و معتبر برخوردار بوده و امکانات مالی و سیاسی ویژه را در اختیار داشته، اما در عمل بیشتر در حاشیه‌ای استراتژی و برنامه‌های سیاسی-نظامی ایالات متحده در افغانستان قرار گرفته است. با فعالیت‌های حقوق بشری یوناما در افغانستان، نه تنها آمار تلفات افراد ملکی در منازعات و درگیری‌های مسلحانه پایین نیامد، بلکه بر اساس گزارش سالانه این نهاد، سال 2008م، خونین‌ترین سال برای افراد ملکی بوده که آمار تلفات افراد ملکی در این سال 18 درصد افزایش داشته است.
نقش یوناما در پروسه صلح
پروسه صلح از دیرزمان به این‌سو در افغانستان به عنوان یک مسئله اساسی مطرح بوده‌است؛ طوری‌که در این راستا نهادهای ملی و بین المللی زیادی درگیر و دخیل بوده، از جمله یوناما به عنوان تسهیل‌کننده و گاه نظارت‌کننده پروسه صلح افغانستان. اما در یک سالِ گذشته که پروسه صلح افغانستان وارد مرحله حساس شده و صلح همچون اولویت برای حکومت افغانستان، ایالات متحده آمریکا و سایر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دخیل در این پروسه، مطرح شده، بر عکس نقش یوناما کمرنگ‌تر شده‌است. طوری‌که در این زمینه نیز یوناما تنها در نقش یک نهاد توصیه‌کننده ظاهر شده و کمتر به مسایل مهم و اساسی ورود نموده‌است.
به طور نمونه، هنگامی که گفتگوهای صلح آمریکا با طالبان وارد مرحله حساس شد و دو طرف به سوی امضای توافق‌نامه صلح پیش می‌رفتند، یوناما همچون یک نهادی در حاشیه‌ی گفتگوها، برنامه‌های آگاهی‌دهی و نظرخواهی را برگزار نمود که طبق تجربه‌ی 20 سال گذشته هیچ نوع مؤثریتی در روندهای مهم و سرنوشت‌ساز نداشته است.
در چنین شرایطی که بایستی یوناما همچون یک نهاد اثرگذار بر پروسه صلح عمل کند، این نهاد تنها به برگزاری برنامه‌های تشویقی بسنده نمود که در آن زنان افغان را تشویق می‌نمودند تا در پروسه صلح سهم بگیرند. در حالی‌که آمریکایی‌ها عملاً پروسه‌ی صلح را مدیریت می‌کردند و بی‌هیچ توجه به نگرانی‌های یوناما، طالبان را در سطح یک گروه سیاسی در مقابل خود قرار داده بودند و همراه شان مذاکره می‌کردند.
در شرایطی که ابتکار عمل را ایالات متحده در دست گرفته بود و پروسه صلح افغانستان را بر اساس خواسته‌ها و نیازهای خود شان پیش می‌برد و مسئله اصلی‌شان چگونگی خروج و بعدها کاهش چشم‌گیر خشونت از سوی طالبان در مقابل نظامیان آمریکایی بود، یوناما مصروف گردآوری «گفتگوی مردم افغانستان پیرامون صلح» بود؛ و در واقع یوناما نقشه‌های محلی برای یک پروسه صلح فراگیر را ترسیم می‌کرد که عملاً آرمانِ بیش نبوده‌است.
نقش یوناما در انتخابات
اولین انتخابات ریاست جمهوری با مدیریت مستقیم یوناما برگزار شد، بعداز آن یوناما یکی از حامیان و نظارت‌کنندگان پروسه انتخابات در افغانستان بوده‌است. با این‌همه، اما پروسه انتخابات در افغانستان همواره با چالش همراه بوده‌است؛ به‌خصوص دو انتخابات اخیر پارلمانی و ریاست جمهوری که بحرانِ ناشی از آن هنوز هم ادامه دارد.
یوناما به عنوان حامی مالی، تخنیکی و سیاسی پروسه انتخابات، اما در عمل نقش دوگانه بازی کرده‌است. برخلاف آن‌چه در انتخابات‌های قبلی در که به صورت مستقیم نقش داشت و تلاش می‌کرد تا در کمیسیون مستقل انتخابات اعمال نفوذ نموده و نقش بازی نماید، در شرایطی که بایستی فعالانه عمل می‌کرد، در حاشیه قرار گرفتند.
یوناما از آن نقش و مأموریت محوری و مدیریتی که برایش تعریف شده بود، تا جایی در مناسبات سیاسی افغانستان به حاشیه رفته است که در آخرین مورد، تدامیچی یاماموتو، رییس یوناما و نماینده ویژه دبیرکل ملل متحد در افغانستان، وقتی بعداز مراسم سوگند دو رییس‌جمهور در یک روز، با عبدالله عبدالله، دیدار نمود، فردای آن روز از سوی محمدهارون چخانسوری، معین سیاسی و سرپرست وزارت امور خارجه افغانستان احضار شده و به او یادآوری شده بود که نباید با رقیب انتخاباتی محمداشرف غنی دیدار نماید و روی مسایل سیاسی افغانستان گفتگو کنند. چخانسوری به یاماموتو گفته بود که؛ «انتخابات افغانستان به پایان رسیده و محمد اشرف غنی به عنوان رییس جمهور شناخته شده است.» رییس یوناما نیز در پاسخ گفته بود که «بنا به اصول، سازمان ملل هیچ دولت موازی را در افغانستان به رسمیت نشناخته و حمایت نمی‌کند.»
باآن‌که در جریانِ جنجال‌های انتخاباتی، یاماموتو، در دیدار با اعضای رهبری کمیسیون شکایات انتخاباتی، از آنها خواسته بود که در پیوند به فیصله اخیر شان برای تکت‌های انتخاباتی و نهادهای ملی و بین‌المللی ذیربط انتخاباتی توضیحات بیشتر ارایه کند تا سوء تفاهم ها رفع شود. اما در نهایت کمیسیون شکایات انتخاباتی با ابهام و سوءتفاهم‌های بسیار نتایج نهایی انتخابات را بی‌هیچ توجه به خواست یوناما، به کمیسیون انتخابات فرستاد و بعد هم که همان نتایج ابتدایی بدون کدام تغییرات اساسی اعلام شد و انتخابات بیشتر از قبل وضعیت سیاسی را در افغانستان به بحران کشاند.
با این‌همه، به نظر می‌رسد یوناما به پایان مأموریت خود در افغانستان نزدیک شده‌است. اکنون این نهاد که در آغاز شکل‌گیری نظام سیاسی پساطالبان در افغانستان نقش محوری را بازی می‌کرد، با گسترش سیاست یکجانبهگرایی آمریکا در قبال مناسبات سیاسی افغانستان، از جمله پروسه صلح و انتخابات در سال‌های پسین، یوناما کاملاً در حاشیه‌ی این مناسبات قرار گرفته و در نقش یک نهادی که تنها سالانه آمار تلفات افراد ملکی در منازعات و درگیری های مسلحانه را به نشر می‌رساند و هرازگاهی توصیه‌های اخلاقی و تشویق‌های سیاسی را به گروه‌ها و نهادهای مدنی می‌دهد، تقلیل یافته است.