به تازگی جواد ظریف، وزیر خارجه ایران در مصاحبه‌ای با شبکه ۳ تلویزیون دولتی این کشور گفته است که ایران از اهرم‌های مختلف برای حل اختلافات بر سر حق‌آبه رودخانه هیرمند استفاده خواهد کرد.
ظریف تأکید کرده که ایران با جدیت پی‌گیر موضوع آب رودخانه هیرمند است.
رود هیرمند در ولایت هلمند در جنوب افغانستان در جریان است و به دریاچه هامون در مرز مشترک بین افغانستان و ایران می‌ریزد. در معاهده امضاء‌شده میان افغانستان و ایران در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی، تصریح شده که سالانه ۸۵۰ میلیون متر مکعب از آب هیرمند به ایران تعلق دارد.
با گسترش خشک‌سالی در ولایت سیستان بلوچستان ایران در دو سال گذشته، این ولایت را با کمبود شدید آب مواجه شده است. اما مقامات ایران روند سد سازی بر فراز رود هیرمند در افغانستان را از دلایل عمده کاهش آب و اختلافات می‌دانند.
ظریف خاطرنشان ساخته که «ما در قضیه هیرمند از اهرم‌های مراودات مرزی، مهاجران افغان، موضوع مواد مخدر و تجارت در افغانستان استفاده می‌کنیم».
به گفته‌ی وزیر خارجه ایران، تهران و کابل دو سال پیش در پنج حوزه آموزش، مرز، امنیت، اقتصاد و آب، کمیته‌های مشترکی را ایجاد کردند و این کمیته‌ها چند بار نشست‌هایی روی این موارد برگزار کردند.
با این حال آقای ظریف با اشاره به حق‌آبه ایران از رودخانه هیرمند گفت؛ جریان آب این رودخانه به ایران به صورت منظم صورت نمی‌گیرد.
وی خواهان عملی شدن این معاهده شد.
پاسخ کابل: حق‌آبه در شرایط خشک‌سالی کاهش می‌یابد
اما مقام‌های حکومت افغانستان در واکنش به این گفته‌های وزیر خارجه ایران، اعلام کرده‌اند که افغانستان هیچ‌گاه به حق‌آبه هیرمند آسیبی نرسانده و به معاهده 1351 میان هر دو کشور پای‌بند است.
نصیراحمد نور، سفیر افغانستان در تهران با اشاره به خشک‌سالی‌های اخیر تأکید کرده که «گاهی پیش می‌آید که دو کشور دچار خشک‌سالی می‌شوند و الان نیز افغانستان با خشک‌سالی دست و پنجه نرم می‌کند. مانند آن‌چه که در ایران در گذشته رخ داد. اما در افغانستان خشک‌سالی‌ها به مراتب بیشتر است، به طوری که اهالی بسیاری از مناطق مجبور به کوچ شده و احشام و دام‌های زیادی تلف شدند.»
آقای نور افزوده که افغانستان تا به امروز حق‌آبه را کاملا رعایت کرده و آمارها نشان می‌دهد که آب افغانستان همواره چند برابر حق‌آبه ایران، داخل این کشور شده است.
پیش از این نیز هارون نجم‌پور، معاون سفیر افغانستان در تهران در این مورد گفته بود که کابل تاکنون نتوانسته کنترل و مدیریت اکثر منابع آبی خود را به‌دست بگیرد. بنابراین اگر آبی در رودخانه هلمند بوده، جریان دارد.
به گفته او، افغانستان به توافق دو کشور در مورد حق‌آبه هیرمند پای‌بند است، اما کل منطقه در یک خشک‌سالی بی‌سابقه در ۵۰ سال گذشته قرار دارد.
این دیپلمات بلندپایه افغانستان تصریح کرد که بر اساس توافق‌نامه با ایران، در صورت بروز خشک‌سالی حق آبه ایران از رودخانه هلمند نیز کاهش می‌یابد.
بر اساس «معاهده هیرمند» بین افغانستان و ایران که توسط موسی شفیق، صدراعظم افغانستان در دوران ظاهرشاه با عباس هویدا، نخست‌وزیر وقت ایران به امضا رسیده، بر اساس تقسیم آب از قسمت ورودی بند کجکی، سالانه در حدود ۸۱۷ میلیون متر مکعب آب به ایران داده می‌شود.
بر اساس این معاهده تقسیم آب، حدود ۱۴ درصد آب هلمند در سال‌های عادی آبی، مربوط به ایران است. در این قرارداد تذکر داده شده که اگر آب هلمند از ۵٫۶ میلیارد متر مکعب کمتر باشد، آب کمتری به ایران داده می‌شود و اگر از این حد بیشتر بود، آب زیادتر از آن به ایران اختصاص داده خواهد شد.
تاریخ تنش آبی میان دو همسایه
اختلاف بر سر آب میان افغانستان و ایران به زمانی برمی‌گردد که افغانستان تحت حمایت بریتانیا قرار داشت. در این دوره یک افسر بریتانیایی مرز ایران و افغانستان را بر روی شاخه اصلی هیرمند(هلمند) در دلتا قرار داد و در سال ۱۹۵۰ میلادی، ایران و افغانستان “کمیسیون دلتا” را برای بررسی و سنجش سهم آب دو کشور ایجاد کردند.
در سال ۱۹۷۳ میلادی امیر عباس هویدا، نخست‌وزیر ایران و محمد موسی شفیق نخست وزیر افغانستان به توافقی رسیدند تا حجم آبی که باید وارد ایران شود را تعیین کنند. براساس این توافق ۲۶ متر مکعب آب در هر ثانیه یا ۸۵۰ میلیون متر مکتب در یک سال سهم ایران در نظر گرفته شد.
این توافق ادامه نیافت؛ چندین رویداد سیاسی به هم پیوسته در افغانستان و ایران از جمله کودتای ۱۹۷۳ در افغانستان، انقلاب ایران، تجاوز شوروی به افغانستان در سال ۱۹۷۹ و ظهور و سقوط طالبان مانع حل مناقشات آبی دو کشور شد.
پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان و در جریان خشک‌سالی‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ میلادی، امارت اسلامی طالبان دریچه سد کجکی رود هلمند را بر روی ایران بست. پیامد این کار تأثیرات بسیاری روی تالاب هامون که از آب هلمند سیراب می‌شد، برجای گذاشت.
بر اساس گزارش‌ها، بستن آب بر روی ایران در زمان طالبان سبب از بین رفتن تولیدات طبیعی در استان‌های سیستان و بلوچستان ایران گردید و باشندگان این مناطق مهاجر شدند.
خشک‌سالی فزاینده‌ی ایران
رسانه‌های ایران گزارش داده‌اند که سیاست‌های آبی افغانستان نتایج فاجعه‌باری را متوجه شرق ایران کرده و شمال ولایت سیستان و بلوچستان این کشور به‌ویژه شهرهای زابل و اطراف آن که حیات آن‌ها وابسته به هیرمند و کشاورزیِ اطراف دریاچه هامون است، دچار خشک‌سالی شده‌اند.
بر اساس این گزارش‌ها، در اثر این خشک‌سالی، بخشی از مردم سیستان در حال مهاجرت به ولایات گلستان و خراسان و عمدتا شهر مشهد هستند. به گفته مقامات ایرانی، سدهای کمال خان و سلما بر روی رودخانه‌های هیرمند و هریرود موجب ناامنی آبی و بحران محیط زیستی در سیستان و بلوچستان شده و خواهد شد.
این مقام‌ها تاکید کرده که ادامه این سیاست باعث تعطیلی حیات در نیمه شرقی ایران شده و بحران‌هایی چون بی‌کاری، مهاجرت، ریزگردها، حاشیه‌نشینی و از همه مهم‌تر جنگ داخلی بر سر آب را پدید خواهد آورد.
اما مقام‌های وزارت انرژی و آب، وزارت امورخارجه و سفارت افغانستان در تهران، این گزارش‌ها را رد می‌کنند.
مقام‌های ایرانی نیز وضعیت آب در این کشور را حاد و نگران‌کننده اعلام کرده و تاکید کرده‌اند که میزان مصرف کنونی آب در این کشور سه برابر بیشتر از توان «اکولوژیک» آن می‌باشد.
محمد علی نجفی، شهردار تهران گفته است: « توان اکولوژیک تهران ۲۵۰ میلیون متر مکعب است، اما مصرف کنونی حدود سه برابر این میزان می‌باشد. نشست زمین در برخی مناطق شهر تهران که در آینده افزایش خواهد یافت و نیز کاهش کیفیت منابع آب شهری از جمله این پیامدها است.»
با سرعت گرفتن روند خشک‌سالی در ایران، مدتی است این موضوع در ردیف مسایل امنیتی ایران قرار گرفته و مقام‌های مختلف درباره خطرات فراگیر شدن این بحران اظهار نظر می‌کنند و هشدار می‌دهند.
موقعیت جغرافیایی و وسعت ایران به گونه‌ای است که بیش از ۴۰ رود با گذر از این کشور به ممالک هم‌جوار می‌رود. آب کمتر از ۱۰ رودخانه هم از کشورهای مرزی وارد ایران می‌شود.
به گفته‌ی مقام‌های ایران، میزان خروج آب از این رودخانه ها را حدود ۱۰ میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب اعلام کرده و گفته حدود ۷ میلیارد مترمکعب آب از ایران وارد عراق می‌شود.
عباس عراقچی، معاون وزارت خارجه ایران گفته است: «خاورمیانه به‌سمت خشک‌سالی کامل پیش می‌رود و تا سال ۲۰۲۵ این کشورها از جمله ایران خشک‌سال شناخته می‌شوند… سیاست‌های کلان ما در جهت جلوگیری از خروج آب از کشور است، البته نه این‌که باعث تشنگی همسایگان شویم.»
آغاز تنش زیان‌بار
پیش‌از این نیز مقام‌های ارشد نظامی ایران در مورد امکان تنش تهران و کابل بر سرآب هشدار داده و امریکا را متهم به طراحی و کنترل پروژه‌های مدیریت منابع آب در افغانستان کرده بود.
یحیی رحیم صفوی، مشاور نظامی آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران در یک همایشی در تهران هشدار داده بود که «کشور افغانستان در آینده سرمنشأ مناقشات آبی است.»
به‌گفته‌ی مقامات ایرانی، سد کمال خان و سلما بر روی رودخانه‌های هیرمند و هریرود سبب ناامنی آبی و بحران محیط زیستی در سیستان و بلوچستان ایران شده است.
مشاور نظامی رهبر ایران گفت که یکی از دلایل حضور آمریکایی‌ها در افغانستان، تأثیرگذاری بر حکومت این کشور جهت اعمال سیاست‌هایی در حوزه آب‌های مشترک بین ایران و افغانستان بوده است.
با آن‌که مقامات افغان همواره تلاش کرده که نگرانی‌های ایران را پاسخ دهد، اما ورود فرماندهان پیشین سپاه پاسداران ایران به مساله آبی دو کشور، نشان از تغییر سیاست جمهوری اسلامی در قبال این موضوع است.
با این حال درصورتی‌که آب از یک مسأله فنی و اقتصادی به حوزه امنیتی کشانده شود، به نظر می‌رسد که ایران در پی بحران‌سازی در افغانستان می‌باشد. در این صورت برخی آگاهان معتقدند که سیاست‌های تهران می‌تواند پیامدهای زیان‌باری برای افغانستان داشته باشد.
انتظار عمومی بر این است که دولت افغانستان جلوی مداخلات و امنیتی‌سازی مسأله آب بین دو کشور را بگیرد و نگذارد که ایران با ورود سپاه پاسداران به این مسأله، چالش‌های امنیتی را در افغانستان دامن بزند.
این تنش‌های حتی حرف را به جایی کشانده که وزیر دفاع افغانستان جنگ فراه را که در آن ده‌ها سرباز افغانی کشته شدند، «جنگ آب» نامید و تأکید کرد که ایران به خاطر گرفتن حق‌آبه، در جنگ فراه مداخله کرده است.
مذاکرات در سطح مقام‌های بالا
نصیر احمد نور، سفیر افغانستان در ایران به تازگی اعلام کرده که هر دو طرف در مذاکرات آبی که با مقام‌های ایران در جریان است، به نتایج قابل‌ملاحظه‌ای دست یافته‌اند.
سفیر افغانستان در تهران تأکید کرده است: «در حال حاضر در اصول توافقاتی صورت گرفته که جزییات آن اعلام خواهد شد و عملی شدن این توافقات به نفع دو کشور بوده و در تقویت روابط اثرگذار خواهد بود.»
سفیر افغانستان در تهران در رابطه با برخی نگرانی‌های کشورهای همسایه به خاطر سدسازی‌ها در افغانستان نیز گفته است که مشکل خاصی وجود ندارد و افغانستان به دنبال همکاری در این زمینه می‌باشد.
با این تنش‌های به‌وجود آمده میان افغانستان و ایران بر سر حق‌آبه، مقام‌های ایرانی نیز امیدوار است که این مساله از راه گفت‌وگو حل گردد و بر اساس این گفت‌وگوها، موضوع آب هیرمند، آب هامون و آب هریرود قابل پی‌گیری است.
جواد ظریف، وزیر خارجه ایران تأکید نموده که تلاش‌ها برای حل این مشکل میان افغانستان و ایران جریان دارد و اطمینان می‌دهد که به زودی مقامات این دو کشور در سطح بالایی برای حل این موضوع باهم گفت‌وگو خواهند کرد.