«استوپه» یا گنبد سنگی «تخت رستم» یکی از معروف‌ترین بناهای معماری عصر بودایی است که در ولایت سمنگان در شمال افغانستان قرار دارد. این اثر خارق‌العاده، در درون سنگی یک‌پارچه تراشیده شده و باستان‌شناسان جهان آن‌را از عجایب معماری عصر بودایی در افغانستان می‌دانند.
«تخت رستم» در شمال افغانستان در مسیر پل‌خمری و تاشقرغان، در 3 کیلومتری شهر «ایبک»، مرکز ولایت سمنگان موقعیت دارد؛ منطقه‌ای که همه‌ساله در فصل بهار، گردش‌گران زیادی به دلیل خوش‌آب و هوا بودن آن، به آنجا سفر می‌کنند و روزهای «جشن گل سرخ» را در این منطقه سرسبز و تاریخی سپری می‌کنند.
این منطقه سمنگان از نظر تاریخی و جغرافیایی موقعیت بسیار مهمی دارد و در دوره‌های گذشته و سالهای قبل و بعد از اسلام، همواره یکی از مراکز فرهنگی بوده است. موقعیت جغرافیایی آن‌که در مسیر ولایت‌های بغلان و بلخ قرار دارد، اهمیت آن را بیشتر کرده است.
اولین فرد از مسافران اروپایی که شرحی درباره تخت رستم نوشته، («میجریات» بریتانیایی است که تحقیقات خود را در سال 1888 میلادی در کتابی به نام «افغانستان شمالی»(که منظورش شمال افغانستان بوده)، نشر کرده و این اثر باستانی دوران بودایی را به نام «تخت رستم» یاد کرده است.
این نویسنده غربی در کتاب خود از این بنای خاص با عنوان تخت رستم یاد و از واژه تخت رستم که از زبان مردم منطقه به آن رسیده، استفاده می‌کند.
بدون شک، شکل طبیعی زمین‌های منطقه، علت مهمی است که باعث شده سمنگان در نظر پیروان بودا، نیک بدرخشد؛ همان‌طور که در بامیان شکل طبیعی دیوارهای کوه باعث شده که «پیکره‌تراشان» بودایی معابد خود را به تقلید از مغاره‌های ماقبل تاریخ در داخل بدنه این دیوارها حفر کنند. چنان‌که برای ساختن معابد از کندن «سموچ«(مغاره) در داخل کوه‌ها و تپه‌ها استفاده کردند و برای شکل دادن گنبد یا استوپه‌ها، برجستگی‌های سنگی را می‌تراشیدند.
قدمت تاریخی
در مورد قدمت تاریخی این اثر تاریخی افغانستان، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. بر اساس تحقیقات و پژوهش‌هایی که توسط «کارلنتن کون»، باستان‌شناس آمریکایی صورت گرفته، 30 تا 50 هزار سال قبل از میلاد شکارچی‌های هندوکش و انسان‌های اولیه عصر حجر، در کوه‌های این منطقه زندگی می‌کردند.
از سویی هم، «یوسف‌‌شاه یعقوب اُف»، رییس باستان‌شناسی آکادمی علوم تاجیکستان در تحقیقاتی که در سال 1383 خورشیدی از این منطقه داشته، معتقد است که زرتشت به مدت ده سال در محل تخت رستم زندگی می‌کرد و در ساختن معابد این منطقه هم سهم داشته است.
این باستان‌شناس تاجیکی گفته است که این محل مربوط به بودایی‌ها نبوده، بلکه مربوط به زرتشت‌ها می‌باشد، اما بعدا بودایی‌ها از این محل به خاطر انجام مراسم مذهبی‌شان استفاده کرده‌اند. بر اساس پژوهش‌های این محقق، قدمت تاریخی این اثر به 3500 سال پیش می‌رسد. اما در برخی موارد نیز آمده است که تخت رستم مربوط به دوران بودا بوده و قدمت آن به 2500 سال قبل برمی‌گردد.
تخت رستم در شاهنامه فردوسی، شاعر بزرگ فارسی‌زبان و در میان مردم این منطقه از گذشته‌ها تاکنون جایگاه ویژه‌ای داشته و برخی از داستان‌های شاهنامه نیز در این منطقه اتفاق افتاده است. هم‌چنین نام سمنگان به مراتب در شاهنامه آمده است.
بر اساس روایت‌های شفاهی مقام‌های ریاست اطلاعات و فرهنگ سمنگان، گفته می‌شود که در آن زمان مراسم عروسی دختر شاه سمنگان «تهمینه» با «رستم پهلوان» در همین محل صورت گرفته است.
«محمدامین عزیزی»، مدیر حفظ میراث‌های فرهنگی ریاست اطلاعات و فرهنگ سمنگان به خبرنامه می‌گوید که تخت «بانو» شامل دو گنبد بزرگ که هرکدام به طول و عرض 11 متر و ارتفاع 13 متر است نیز در این منطقه قرار دارد که در داخل این گنبد‌ها، تاقچه‌های زیادی به خاطر گذاشتن بت نیز تراشیده شده است.
آقای عزیزی گفت: «در تخت بانو هم‌چنان دو دهلیز هرکدام به طول 30 متر بوده و در بین هر دو دهلیز «سموچ‌هایی» کوچک وجود دارد که به نام «بازار تخت رستم» یاد می‌شود. این سموچ‌ها در اصل محل راه‌بین می‌باشد.»
تخت رستم، به‌دور از چشم حکومت
مسئولان ریاست اطلاعات و فرهنگ ولایت سمنگان می‌گویند که آبده‌های تاریخی و باستانی در این ولایت به دلیل توجه نکردن حکومت افغانستان، به خاطر حوادث طبیعی با تهدید نابودی روبرو است.
فتح‌الله وافی، رییس اطلاعات و فرهنگ سمنگان به خبرنامه گفت که سمنگان دارای اثرهای تاریخی زیادی است، اما اکثر این اثرها به‌شمول تخت رستم، بر اثر حادثه‌های طبیعی در حال نابود شدن است.
آقای وافی تأکید کرد: «استوپه‌های سنگی تخت رستم، منطقه باستانی کوک جر هزار سُم و سایر آبده‌های موجود در این ولایت به خاطر عدم توجه دولت مرکزی با تهدید از بین رفتن روبرو است.»
مقام‌های ریاست اطلاعات و فرهنگ این ولایت تأکید دارند که حکومت افغانستان در بخش نگهداری و محافظت از استوپ‌های تاریخی، هیچ‌کاری را انجام نداده است. به گفته آنان، ریاست اطلاعات و فرهنگ ولایت سمنگان بارها از حکومت مرکزی خواسته که جلوی از بین رفتن چنین اثرهای تاریخی را بگیرند، اما این درخواست‌ها تاکنون نادیده گرفته شده است.
به گفته آقای وافی، در سالهای اخیر آسیب‌های جدی بر این تخت سنگی وارد شده است. این اثر تاریخی به‌دلیل نداشتن دیوار محافظتی و موقعیت آن در کنار جاده که محل عبور مسافران و موتر‌های زیادی است، فرسوده شده است.
رییس اطلاعات و فرهنگ سمنگان از غضب زمین‌های این اثرهای باستانی خبر داده و می‌گوید: «در ولسوالی حضرت سلطان در دامنه‌های هزار سم، مردم محل و زورمندان خانه اعمار کرده‌اند و مغاره‌هایی ایجاد نموده‌اند که در زمستان آب به داخل مغاره‌ها شده که این امر سبب از بین بردن و فروریزی استوپه‌ها می‌شود.»
تبدیل به مکان تفریحی
هم‌زمان با انتقادها از سوی ریاست اطلاعات و فرهنگ ولایت سمنگان به خاطر غضب زمین‌های این بنای تاریخی، مقام‌های حکومت محلی سمنگان تأکید دارند که آنان به کسی اجازه نمی‌دهند این زمین‌ها را غصب کند.
صدیق عزیزی، سخنگوی والی سمنگان به خبرنامه گفت: «ما به همکاری وزارت داخله افغانستان هیچ‌وقت نخواهیم گذاشت که کسی در چنین محلات تاریخی، خانه‌های خودسر بسازد، در صورتی که این ادعا درست باشد، ما این مسأله را با وزارت داخله در میان می‌گذاریم.»
مقام‌های محلی ولایت سمنگان تأکید دارند که آنان در تلاش‌اند مکانی را به حمایت کشورهای خارجی بازسازی کرده و به یک مکان تفریحی بزرگتری تبدیل کنند. به گفته آنان، آلمان در نظر دارد که سرک‌های منتهی به تخت رستم را بازسازی کرده و در چهار اطراف آن دیوارهای محکمی ایجاد کند.
با این‌وجود، فتح‌الله وافی، رییس اطلاعات و فرهنگ سمنگان می‌گوید: «با آن‌که در این چند سال هیچ‌کاری از سوی حکومت مرکزی برای بازسازی این استوپه سنگی صورت نگرفته، اما مسوولان سمنگان به خاطر سرسبزی تپه‌ها و اطراف آن در حدود 70 هکتار زمین را نهال‌های پسته و درختان زینتی غرس کرده که قابل‌توجه می‌باشد.»
افزودن دیدگاه