سورنبای جینبکف، رییس جمهور قرغیزستان که به تازگی کارش را آغاز کرده، گفته است که اوضاع جاری افغانستان برای آسیای میانه تهدید است و تشدید ناامنی‌های ناشی از فعالیت تندروان در شمال افغانستان در سرحد با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان این تهدید را بیشتر کرده است.
این نخستین بار نیست که یک مقام بلندپایه از کشورهای آسیای میانه وضعیت امنیتی افغانستان را برای کشورهایی که در شمال این کشور موقعیت دارند، نگران‌کننده توصیف می‌کند. پیش از این نیز مقام‌های روسی، تاجیکی و افغان از تهدیداتی که از طریق افغانستان برای آسیای میانه وجود داشته، سخن گفته‌اند.
پرسش اساسی این است که چرا وضعیت امنیتی افغانستان برای کشورهای آسیای میانه، به‌ویژه قرغیزستان، تهدید است و این تهدید تا چه حدی می‌تواند جدی باشد. افزون بر این پرسش، این مسأله قابل بحث است که چه چیزی موجود در افغانستان این تهدیدات را موجه می‌سازد. پاسخ کوتاه است: گسترش افراط‌گرایی در آسیای میانه از طریق افغانستان.
وضعیت افغانستان
افغانستان یکی از کشورهای ناآرام است که در آن بیش از 20 گروه تروریستی فعالیت دارند. براساس رده‌بندی سازمان شاخص جهانی صلح 2017، افغانستان پس از سوریه دومین کشور ناامن در جهان است.
این کشور با داشتن بیش از 2 هزار کیلومتر مرز با کشورهای تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان در سال‌های اخیر شاهد بیشترین ناامنی در ولایت‌های شمالی خود بوده است؛ ولایت‌هایی چون بدخشان، تخار، قندوز، فاریاب و جوزجان.
افزون بر این ولایت‌های شمال افغانستان در سه سال اخیر شاهد گروه‌هایی چون داعش، جنبش اسلامی ازبکستان و جنبش اسلامی ترکستان شرقی بوده است. داعش در درزاب ولایت جوزجان پایگاه دارد و پسر طاهر یلداش نیز در شمال افغانستان برای این گروه سربازگیری می‌کند.
با توجه به گسترش ناامنی‌ها در شمال افغانستان، کشورهای آسیای میانه، نگران امنیت ملی شان بوده و در تلاش دارند تا مانع گسترش ناامنی از طریق افغانستان به خاک‌شان شوند.
از سوی هم این روزها پایان داعش در خاورمیانه، عراق و سوریه، رقم خورده و تحلیل‌ها بر این است که داعش پس از این افغانستان را مکانی برای فعالیت‌های خود انتخاب می‌کند. در کنار این گمان، این مسأله نیز مطرح است که جنگجویان شکست‌خورده داعش که از کشورهای آسیای میانه به عراق و سوریه رفته بودند، به زادگاه شان برگشته و فعالیت‌های تروریستی شان را در آن‌جا از سر گیرند.
آسیای میانه
آسیای میانه منطقه‌ای دارای منابع سرشار طبیعی و میراث برجا مانده از شوروی سابق با چالش‌های امنیتی بسیاری در زمینه امنیت انرژی، قاچاق مواد مخدر، مهاجرت، قاچاق انسان و تروریزم روبرو است. افزون بر این، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی همواره خواست مبتنی بر ایجاد حکومت خلافت‌گونه در این منطقه وجود داشته است.
آسیای میانه به دلیل وجود مشکلات ریشه‌ای در بخش اقتصاد، اجتماع و سیاست دارای بسترهای مساعد برای خشونت‌گرایی و انجام اقدامات تروریستی است. اطلاعاتی که از سوی سازمان پیمان امنیت جمعی منتشر شده، نشان می‌دهد که تاکنون شهروندانی از کشورهای قزاقستان، قرغیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان برای پیوستن به داعش به سوریه و عراق رفته‌اند و اغلب با خانواده یا فرزندان‌شان برای پیوستن به داعش اقدام نموده‌اند.
بیکاری، فقر، به حاشیه رفتن قومی و در اقلیت قرارگرفتن باعث شده است که وعده‌های فریبنده داعش کارساز واقع شده و شهروندان کشورهای آسیای میانه را جذب این گروه تروریستی سازد.
افراط‌گرایی در آسیای میانه
افراط‌گرایان اسلامی آسیای میانه سال‌ها است که با انجام اعمال تروریستی توجه جهانیان را به خود جلب کرده‌اند. این افراد بیشتر شامل پیکارجویان قرغیزستان، ازبکستان و تاجیکستان بوده‌اند.
گروه بین المللی بحران دو سال پیش گفته بود که شمار افرادی که از کشورهای آسیای میانه خود را به خاورمیانه رسانده و در صف داعش مبارزه می‌کنند، رو به افزایش است و بسیاری از این جنگجویان پس از مدتی جنگیدن در صف داعش در عراق و سوریه به اروپا یا آمریکا منتقل شده و دست به عملیات انتحاری می‌زنند.
آنچه که شهروندان کشورهای آسیای میانه را جذب گروه‌های تروریستی به‌ویژه داعش کرده، موجودیت فساد، استبداد و فقر در کشورهای‌شان است و افزون بر این تبلیغات رسانه‌ای گروه‌های تروریستی مبنی بر فراهم کردن زندگی بهتر در زیر چتر ایجاد یک حکومت اسلامی نیز کارساز بوده است.
بازگشت افراط‌گرایان زخم خورده در میدان‌های جنگ عراق و سوریه به کشورهای آسیای میانه، میزان تهدیدهای تروریستی را در این منطقه افزایش داده است. بسیاری‌ها نیز به این باور اند که داعش پس از شکست در خاورمیانه، تاکتیک خود را تغییر داده است.
چه کسانی جذب داعش شده‌اند؟
براساس معلوماتی که تاکنون از سوی رسانه‌ها منتشر شده، حدود 9 هزار نفر از کشورهای جنوب آسیا و آسیای میانه برای مبارزه برای داعش به سوریه و عراق رفته‌اند و گزارش‌ها نشان می‌دهد که آسیای مرکزی و قفقاز پس از اروپا و خاورمیانه سومین تامین کننده نیروی انسانی داعش بوده است.
اخیرا تحقیقات نشان می‌دهد که بیش از 500 نفر از شهروندان قرغیزستان در سوریه و عراق حضور داشته‌اند. اما وزارت داخله این کشور گفته است که بیش از 1500 شهروند قرغیزستان در جنگ عراق و سوریه حضور داشته که 30 تن آنان در جنگ کشته شده و پرونده جنایی 28 تن دیگر شان در قرغیزستان تشکیل شده که از مناطق تحت تصرف داعش برگشته‌اند.
در ماه اکتوبر سال جاری میلادی پس از بمبگذاری یک شهروند قرغیز در روسیه، گزارش‌هایی منتشر شد که داعش در قرغیزستان یارگیری می‌کند.
در تاجیکستان نیز مقام‌های حکومتی گفته‌اند که حدود 400 شهروند تاجیک در صف داعش حضور داشته و بیش از 100 تن آنان از سوریه و عراق به تاجیکستان برگشته‌اند که از این میان 50 تن آنان داوطلبانه خود را به پولیس تسلیم کرده‌اند.
یک نظامی بلند رتبه تاجیکستان به‌نام گل‌مراد حلیماف نیز دو سال پیش به داعش پیوسته بود. او در یک ویدیوی 12 دقیقه‌ای قوانین کشورش را مخالف شریعت اسلامی خوانده و گفته بود که برای برقراری خلافت اسلامی به تاجیکستان بازخواهد گشت.
ازبکستان نیز از گزند داعش در امان نبوده است. درحال حاضر صدها شهروند این کشور در خاک افغانستان در کنار داعش می‌جنگند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که 1500 شهروند ازبکستان در کنار داعش در افغانستان، سوریه و عراق جنگیده‌اند. تنها 160 تن از این افراد به‌جرم ارتباط با داعش در ازبکستان بازداشت شده‌اند.
در گذشته عثمان غازی، رهبر حرکت اسلامی ازبکستان مقیم پاکستان حمایتش را از داعش اعلام کرده بود. علاوه بر این شهروندان ازبکستان بیشترین جنگجویان آسیای میانه را در صف داعش تشکیل می‌دهند.
داعش در شمال افغانستان عمدتاً در شهرستان‌های درزاب و قوش تپه ولایت جوزجان، شهرستان‌های صیاد و کوهستانات سرپل و شهرستان‌های بلچراغ و گرزیوان ولایت فاریاب حضور دارد. باشندگان این مناطق بیشتر اوزبیک‌ها بوده و از همین رو جنگجویان حرکت اسلامی ازبکستان نیز بیشتر در این ساحات تجمع کرده‌اند.
براساس برخی منابع، رقم جنگجویان ازبیک در صف داعش به 2 تا 4 هزار نفر می‌رسد. یکی از رهبران ارشد شاخانه خراسان داعش در افغانستان فردی به‌نام معاویه از اعضای حرکت اسلامی ازبکستان است.
علاوه بر این جنگجویان، گزارش‌هایی نیز وجود دارد که صدها تن از شهروندان ترکمنستان نیز در صف داعش در عراق و سوریه حضور داشته‌اند.
تهدیدات
ازبکستان، قرغیزستان، تاجیکستان، قزاقستان و ترکمنستان از جمله کشورهای آسیای میانه اند که با بیشترین تهدید از سوی گروه‌های تروریستی مواجه‌اند.
هرچند گمانه‌ها بر این است که داعش و دیگر گروه‌های تروریستی همکار با آن قادر به راه‌اندازی عملیات‌های تروریستی در کشورهای آسیای میانه مانند عراق و سوریه نیستند اما همچنان یک تهدید جدی برای این کشورها به شمار می‌رود. به باور آگاهان داعش قادر به حمله نظامی در آسیای میانه نیست اما سعی می‌کند که گام به گام در این منطقه نفوذ خود را گسترش بدهد.
سازمان پیمان امنیت جمعی که یک سازمان فعال نظامی و چند منظوره در حوزه آسیای میانه و قفقاز است، در سال 1390 خورشیدی ادعا کرد که تروریستان مشکوک در افغانستان مصروف فراگیری آموزش‌های نظامی اند که برای آسیای میانه به یک تهدید تبدیل شده‌اند.
نیکولای بردیوژه، دبیر این پیمان در آن زمان گفته بود که افغانستان بر آسیای میانه تاثیر مستقیم دارد و شمار قابل ملاحظه‌ی جوانان جمهوری‌های شوروی سابق در کمپ‌ها در افغانستان آموزش می‌بینند.
در سال جاری خورشیدی بار دیگر این سازمان از وخیم‌تر شدن وضعیت امنیتی افغانستان ابراز نگرانی کرد و در اعلامیه‌ای نوشت که «وخیم‌تر شدن وضعیت امنیتی در افغانستان، سطح بالای فعالیت‌های تروریستی، تصرف مناطق جدید از سوی جنگجویان و مخالفین مسلح در مناطق مختلف این کشور برای دولت‌های عضو سازمان پیمان امنیت دسته جمعی نگران کننده است.»
کشورهای عضو این پیمان به‌صورت مشخص به فعالیت‌های گروه داعش در افغانستان اشاره کرده و گفته‌اند که تقویت مواضع این گروه در ولایت‌های شمالی افغانستان، به‌صورت وسیع امنیت و ثبات در کشورهای آسیای میانه را نیز در معرض تهدید قرار می‌دهد.
سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز گفته بود که مرزهای افغانستان اصلی‌ترین تهدید برای امنیت و ثبات آسیای میانه است و گسترش این گروه در مرزهای مشترک افغانستان با کشورهای تاجیکستان و ترکمنستان نگران کننده می‌باشد.
بیتیموف اومیرتای، سفیر قزاقستان در افغانستان نیز گفته بود که کشورهای آسیای میانه از افزایش روزافزون فعالیت گروه‌های هراس‌افگن چون داعش و طالبان در افغانستان شدیداً نگران اند زیرا هراس‌افگنان قصد دارند که از این طریق آسیای میانه را هدف قرار دهند.
هرچند افغانستان بارها گفته که از خاکش اجازه نمی‌دهد علیه کشورهای همسایه آن استفاده شود اما مقام‌های ارشد این کشور هرازگاهی به تهدیداتی که از طریق کشور شان متوجه کشورهای منطقه است، نیز اشاره کرده‌اند.
محمد حنیف اتمر، مشاور امنیت ملی افغانستان در سال 1394 خورشیدی گفت که داعش یک سازمان تروریستی منطقه‌ای و جهانی شده که به افغانستان علاقه‌مندی خاص دارد و نیت‌اش تنها در مورد افغانستان نیست بلکه در مورد تمام منطقه است.
آقای اتمر گفته بود: «یکی از دلایل این است که از افغانستان بتواند کشورهای آسیای میانه و دیگر کشورهای همسایه افغانستان را با تهدید مستقیم روبرو بسازد. به‌‌خاطری به افغانستان علاقمند است که آرزو دارد دسترسی به مواد مخدر پیدا کند و از آن منابع برای تمویل فعالیت‌های تروریستی خود استفاده کند.»
به گفته‌ی مشاور امنیت ملی افغانستان، هراس‌افگنان به این دلیل به شمال افغانستان علاقه‌مند هستند که جنبش اسلامی ترکستان شرقی می‌خواهد از آن‌جا به چین داخل شود، انصارالله تاجیکستان می‌خواهد از آن‌جا به تاجیکستان و جنبش اسلامی ازبکستان علاقه‌مند است که از آن‌جا به کشورهای آسیای میانه تا روسیه داخل شود.
در آستانه شکست داعش در خاورمیانه، افغانستان نیز ادعا دارد که داعش توسط ارتش این کشور از بین برده شده و در خاک این کشور به شدت سرکوب شده است. دلیل این ادعا راه‌اندازی عملیات‌های نظامی است که در نقاط مختلف افغانستان اجرا شده است. اما هنوز هم زمزمه‌هایی مبنی بر فعالیت داعش در نقاط مختلف این کشور شنیده می‌شود.
از سوی دیگر جنرال جان نیکلسون، فرمانده عمومی نیروهای امریکایی در افغانستان به تازگی گفته است که هیچ تهدیدی از سرازیر شدن جنگجویان داعش به کشورهای آسیای میانه وجود ندارد و این ادعا یک روایت نادرست به دلیل ایجاد ترس است که روسیه تلاش می‌کند آن‌را ترویج کند.
به گفته‌ی او روسیه با ترویج این روایت می‌خواهد ارتباط مسکو با طالبان را توجیه کند. او گفته است که استفاده از طالبان بر علیه داعش موثر نخواهد بود.
پیش از این روسیه تایید کرده بود که با گروه طالبان در افغانستان ارتباط دارد. گزارش‌هایی نیز وجود دارد که روسیه برای مبارزه با داعش در تلاش تقویت طالبان در افغانستان است زیرا داعش از بدو آغاز به کارش در افغانستان با طالبان درگیر شد.
محمد اکرام اندیشمند، مورخ و نویسنده به این باور است که «پیدا شدن سر و کله داعش در شمال افغانستان که رو به گسترش است، خطر جابه‌جایی فراریان و هزیمت‌یافتگان اتباع داعشی آسیای میانه و روسیه را در ولایات شمال و هم مرز با آسیای میانه واقعی می‌سازد. مسلم است که این جابه‌جایی داعش در مرزهای آسیای میانه، دولت‌ها و زمام‌داران این حوزه و مسکو را بسیار نگران می‌کند.»