3 دهه کارنامه درخشان؛ ملیحه حسن و تصمیم سازی استراتژیک برای سازندگی افغانستان

در ماه قوس سال گذشته خورشیدی محمد اشرف غنی، رییس جمهور افغانستان پس از زمان طولانی بحث و اختلاف، در یک روند نسبتا متفاوت همراه با رییس اجرایی و شماری دیگر از اعضای ارشد تیم خود، 7 تن را به عنوان اعضای جدید کمیسیون مستقل انتخابات معرفی کرد و به یکی از داغ‌ترین موضوعات سیاسی روز افغانستان نقطه پایان گذاشت. برخی از این اعضای جدید کمیسیون انتخابات، چهره‌های نسبتا ناآشنا در فضای عمومی بوده‌اند. اما برخی دیگر سابقه طولانی خدمت در مقام‌های عالی حکومتی افغانستان را داشته‌اند. در این میان، ملیحه حسن که به عنوان یکی از اعضای این کمیسیون معرفی گردید، در میان بسیاری از جوانان و نخبگان افغانستان به خاطر مناصب حکومتی و در عین حال تدریس در دانشگاه، نامی شناخته شده بود.

ملیحه حسن و سایر همکارانش برای پنج سال عهده‌دار مدیریت یکی از بحث برانگیزترین نهادهای افغانستان در سال‌های اخیر را برعهده خواهند داشت که به دنبال رسوایی و تقلب در انتخابات 1393 ریاست جمهوری در این کشور، بدنام شده است. اکنون چهره‌هایی چون خانم حسن آمده‌اند تا لکه‌های سیاه برجا مانده از انتخابات پرچالش گذشته را از دامن کمیسیون انتخابات افغانستان پاک کنند و اعتماد از دست رفته شهروندان به این نهاد مهم را بازگردانند.

فراز و فرود

پیمودن راه طولانی تا تکیه بر کرسی مدیریتِ یکی از اساسی‌ترین نهادهای افغانستان در شرایط حساس موجود، برای خانم ملیحه حسن دشوار و پرفراز و فرود بوده است. او این راه را به تنهایی آمده و در این مسیر تنها برای ادامه آموزش‌های عالی به بیرون از افغانستان رفته است. در غیر آن حتی در زمان حاکمیت سیاه طالبان بر پایتخت افغانستان نیز در این کشور کار کرده و زندگی نموده است.

ملیحه حسن از زمانی که اواخر سال 1349 خورشیدی به دنیا آمده، در کابل زندگی کرده است. با آن که او از اعضای خانواده‌ی با ریشه‌ای در غزنی بوده و زندگی مرفهی را در قره باغ داشته‌اند، اما پدرش ترجیح داده تا در کابل اقامت گزیند و فرزندانی متفاوت و تحصیل کرده را به باور آورد. خانم حسن، کوچک‌ترین فرزند خانواده‌اش است. پدرش را در آوان کودکی از دست داد؛ امری که می‌توانست زندگی او را دچار ناملایمات شدیدی نماید و از مسیر امروزش، باز دارد. اما چنین نشد. او حتی در جریان جنگ‌های داخلی با برادرش داکتر ایوب حسن و خواهرش داکتر شکریه حسن در کابل زندگی می‌کردند.

با وجود نبود پدر، اعضای خانواده حسن توانستند هر کدام مسیرهای متفاوت آموزش‌های عالی را طی کنند. در این میان، خواهر او دکتر شکریه حسن که در رشته طب معالجوی درس خوانده، به یکی از متخصصان نام آشنای زمان جنگ‌های کابل در دهه نود تبدیل شده بود. چرا که او در آن زمان در منطقه کارته سه،بیماران زیادی را به صورت رایگان درمان می‌کرد.

کوچک‌ترین عضو خانواده حسن، در پنج سالگی مسیر آموزش و پرورش خود را آغاز می‌کند. ملیحه حسن اولین درس‌های ابتدایی‌اش را در مکتب گوهری سپری می‌کند و سپس تعلیمات عالی را در لیسه رابعه بلخی در سال 1365 خورشیدی به پایان می‌رساند. زمانی‌که او دانش‌آموز دوره لیسه بود، سیستم آموزشی پس از صنف نهم به دانش‌آموز اجازه می‌داد تا گرایش‌های خود را آزموده و در یکی از دو بخش علوم اجتماعی و علوم ساینسی، درس بخواند. خانم حسن نیز با توجه به استعداد و گرایشش به علوم انسانی، این بخش را انتخاب کرده و دوره لیسه خود را به پایان می‌رساند.

استعداد منحصر به فرد خانم حسن در آموزش‌هایش به او کمک کرد تا نسبت به روند عادی درسی، در مدت زمان کم‌تری بتواند فارغ دوره لیسه شود. او با سرعت و با سپری نمودن امتحان سویه توانست در سن 15 سالگی از مکتب فارغ شود. 16 ساله بود که وارد دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه کابل شد و در سن 19 سالگی لیسانس خود را در بخش قضا و دادستانی از این دانشکده به‌دست آورد.

به باور ملیحه حسن، امتحان کانکور در زمانی که او داوطلب بود، به مراتب شفاف و عادلانه‌تر از امروز بود. زیرا در نظام زیر حاکمیت کمونیزم، میان آموزش‌های دانش‌آموز در مکتب و آزمون ورودی کانکور در دانشگاه تعادل و نسبتی وجود داشت.

همزمان با آغاز جنگ‌های داخلی در افغانستان، ملیحه حسن از دانشگاه فارغ شد و در همین دوره او شاهد منازعات و نابسامانی‌ها در پایتخت افغانستان بود. افزون بر این، او شاهد حاکمیت سیاه طالبان در افغانستان نیز بوده است. پس از سقوط رژیم طالبان فصل جدیدی از زندگی خانم حسن ورق خورد و او این بار شانس خودش را برای تحصیل در کشوری که امید را به افغانستان برگشتانده بود، آزمود.

در دوره حکومت موقت به رهبری حامد کرزی ملیحه حسن در بخش حقوق کمیشنری سازمان ملل متحد در امور مهاجران کار می‌کرد و از این طریق کمک‌های حقوقی را به بیجاشدگان ارایه می‌نمود. در همین ایام بود که سفارت آمریکا بورس ماستری/ کارشناسی ارشد را به اعلان گذاشت.

ملیحه حسن پس از سال‌ها دوری از درس و دانشگاه، خواست شانس خودش را دوباره برای ادامه تحصیل بیازماید. او در این بورسیه داوطلب شد و از میان حدود 100 شرکت کننده، مستحق دریافت این بورس گردید. در اواسط اگست 2003 میلادی، به دانشگاه لاک هِیوَن در پنسلوانیای آمریکا رفت و دوره ماستری‌اش را در رشته “علوم آزاد” شروع کرد.

علوم آزاد از جمله رشته‌هایی است که در آن سیاست، اجتماع و حقوق تدریس می‌شود و دانشجو حق انتخاب آن را دارد تا رشته مورد نظرش را انتخاب کند. اما در عین حال، چندین دوره آموزشی، از جمله دوره آموزشی تحقیق، به‌صورت اجباری در آن تدریس می‌گردد.

کارنامه درخشان

ملیحه حسن تجربه طولانی کار با نهادهای خصوصی و دولتی در افغانستان را دارد. او پس از فراغت از دانشگاه در دهه نود، جذب دادگاه عالی افغانستان شد. اما این ماموریت برایش ناخوشایند بود که چرا که اخلاق اداری وقت در آن اداره، او را وادار به ترک شغل‌اش کرد. پس از آن خانم حسن، کارش را در شرکت آریانا آغاز کرد و نصف روز را به فراگیری زبان انگلیسی اختصاص داد. در زمانی که کابل میدان خون و جنگ بود، او به‌ حیث مدیر در بخش برنامه و سیاست سازی در شرکت هواپیمایی آریانا کار می‌کرد.

ملیحه حسن در زمان حاکمیت طالبان، شش سال با موسسه فرانسوی ACF کار کرد. در آن زمان کمتر اتفاق می‌افتاد که زنان افغان با کامپیوتر و زبان انگلیسی آشنایی داشته باشند. برای همین خانم حسن در آغاز به‌حیث مترجم کارش را با این نهاد، شروع کرد.

او درباره چگونگی یافتن کار در زمان طالبان در گفت‌وگو با خبرنامه گفت که در یکی از روزهای حاکمیت برهان‌الدین ربانی که در شهر نو کابل مصروف خرید بود، زنی که همراه یکی از دوستانش بود، به او سلام داد و پرسید آیا او افغان است و از این جا سر گفت‌وگو باز می‌شود و آنان با هم آشنا و دوست می‌شوند. پس از سقوط حکومت مجاهدین و استقرار حاکمیت طالبان، دوست ملیحه حسن به سراغ او می‌آید و خواستار همکاری می‌گردد و می‌پرسد که آیا حاضر است زیر چادری کار کند. خام حسن، به درخواست دوستش پاسخ مثبت داد و شش سال در زمان حاکمیت طالبان زیر چادری کار کرد.

پس از سقوط طالبان چادری را کنار گذاشت. پس از مدتی کوتاه، او کارش را  با یک موسسه خارجی دیگر آغاز کرد. دفترکارش در کنار دفتر کمیساریای سازمان ملل در امور پناهندگان بود تا این که روزی به صورت اتفاقی،اعلان کاریابی آن نهاد را می‌بیند و برایش درخواست کار می‌دهد و پذیرفته می‌شود.

زمانی که ملیحه حسن دوره ماستری‌اش را در آمریکا سپری می‌کرد، در زمان تعطیلات خود نیز با نهادهای مختلف سازمان ملل کار کرد. او گفت که “در وقفه‌های رخصتی خود بعضا نیاز شده که UNHCR از من کمک خواسته چون اعتبار خوب داشتم، برای راهنمایی حقوقی از من کمک خواسته. هیچ بیکار نبودم.”

پس از پایان دوره فوق لیسانس، ملیحه حسن کارش را دوباره در نهادهای مرتبط با سازمان ملل شروع کرد و در کنار این به وزارت تحصیلات عالی درخواست استادی داد. وزیر تحصیلات عالی وقت، مرحوم حسن‌یار موافقه کرد اما دانشکده حقوق به او روی خوشی نشان نداد. پس از حدود دو سال انتظار، در نهایت در سال 1388 خورشیدی، ملیحه حسن به‌حیث استاد در این دانشکده پذیرفته شد.

در مدتی که درخواستی ملیحه حسن در انتظار تایید بود، او در یوناما، ماموریت سیاسی سازمان ملل در افغانستان به عنوان یکی از معتبرترین نهادهای بین المللی در کابل آغاز به کار کرد و به عنوان یکی از افسران سیاسی وضعیت کشورش را به نظاره و تحلیل نشست. آن زمان او و همکارانش در یوناما در همکاری با دولت تازه تاسیس افغانستان، سنگ بنای افغانستان جدید را پایه گذاری می‌نمودند.

پس از سال‌ها کار در نهادهای مهم بین المللی و سازمان ملل، خانم حسن اما در آغاز دهه نود خورشیدی وارد دولت افغانستان شد و در یکی از مهم‌ترین نهادهای جذب نیروی انسانی افغانستان آغاز به کار کرد. او برای 5 سال از اعضای رهبری کمیسیون مستقل اصلاحات اداری افغانستان بود.

در بست خارج رتبه

با آن که برای بسیاری از دانشجویان دانشگاه کابل خانم حسن نام آشنایی است و در محافل نخبگان سیاسی افغانستان نیز، او را به خوبی می‌شناسند و از سابقه درخشان کارش می‌دانند، اما بسیاری‌ دیگر می‌پرسند چگونه ملیحه حسن عضو کمیسیون انتخابات شد و پیش از این کجا بود.

خانم حسن در این مورد می‌گوید که “چهره تلویزیونی نبودم و پایگاه سیاسی هم نداشتم. در زمان کرزی برای کمیسیون اصلاحات اداری درخواست دادم و خوش شانس بودم که کمیشنر شدم. در آن‌جا بعضی از دوستان خود ما همیشه برایم دردسر ساز بودند. دو سال ریاست بورد شکایات کمیسیون اصلاحات اداری را پیش بردم. دو سال در ساختار و اصلاح اداره و زمینه سازی دسترسی مامورین خدمات ملکی برای حل مشکلات‌شان تصمیم‌گیری‌های خوب و بی‌طرف کردیم.”

خانم ملیحه حسن سپس عضو بورد تعیینات شد و به گفته بسیاری از همکارانش، صداقت و پاکی‌اش از او چهره خوش‌نامی ساخت. ملیحه حسن سپس برای احراز معاونت دادستانی کل افغانستان از سوی ارگ ریاست جمهوری به مصاحبه دعوت شد و از میان رقیبانش که شماری از مردان بودند، او به این سمت انتخاب شد.

معاونت دادستانی کل

در ماه اکتوبر سال 2016 میلادی همزمان با ایجاد معاونت خشونت علیه زنان، تخلفات اطفال و حمایت از حقوق بشر دادستانی کل افغانستان، ملیحه حسن رسما عهده‌دار این اداره شد و کارش را در ساختار دادستانی کل آغاز کرد.

او در این مورد می‌گوید که “یک فرصت برای من شد تا در یک مصاحبه اشتراک کنم. مصاحبه را رییس جمهور، قاضی‌القضات و دادستان کل گرفتند. برای اولین بار به عنوان یک زن در ساختار رهبری ارگان عدلی و قضایی افغانستان گام گذاشتم.”

حدود شش ماه او معاون دادستانی کل افغانستان بود. کارکردن در نهادهای دولتی برای او سخت بوده زیرا با دیدگاه‌های متفاوت که در برخی موارد آگاهانه حقایق در آن پذیرفته نمی‌شود، مواجه بوده است. از سوی دیگر فرهنگ حاکم در بسیاری‌ از ادارات این بوده که وفادارای به اشخاص و گروه‌های حامی، بیشتر از وفادارای به ساختارها و ارگان‌هایی بوده که کارمندان زیادی در راس آن قرار می‌گیرند.

او در این مورد می‌گوید که “کار کردن آسان نیست در اداره افغانستان. من به راحتی کار نکرده‌ام. به بسیار مشکل گام برداشته‌ام. بار بار به زمین خورده‌ام و گاهی مرا به خاطر توانایی‌ام به زمین زده‌اند. ولی هر بار که به زمین خورده‌ام، دوباره ایستاده شدم. وقتی از جناحی نیستی و باورمند به اصول هستی و خواهان شفافیت و قانون‌مندی هستی، کار کردن آسان نخواهد بود.”

با این وضعیت خانم حسن کار کرده و تا معاونت دادستانی کل افغانستان پیش رفته است. به باور برخی از همکاران پیشین خانم حسن، او با توجه به سابقه خدمت در نهادهای بین‌المللی و داخلی در افغانستان، کارنامه‌ی درخشانی ساخته و بر اساس همان کارنامه بوده که تا حالا پیش رفته است.

رهبری انتخابات

در ماه قوس سال گذشته خورشیدی، رییس‌جمهور افغانستان فهرست اعضای جدید کمیسیون‌های انتخاباتی افغانستان را اعلام کرد.

خانم حسن در مورد چگونگی راه‌یافتن به این سمت مهم می‌گوید زمانی که حکومت وحدت ملی تصمیم گرفت تا کمیسیون انتخابات را اصلاح سازد، کمیسیون اصلاح کمیسیون‌های انتخابات تشکیل شد. سپس اعلان کردند، کسانی که علاقمند کمیشنری هستند، درخواست بدهند.

خانم حسن در همین زمان درخواستی‌اش را فرستاد و تقریبا پس از یک‌ونیم سال از اداره امور تماس دریافت کرد و برای مصاحبه دعوت شد. او در این مورد گفت که “گفتم مصاحبه برای چه؟ گفت درخواست تان را برای کمیسیون انتخابات روان کرده‌اید. گفت درخواست شما از دو سال پیش است. گفتم بلی درست است، درخواست داده بودم.”

پس از مصاحبه نخست، برای دور دوم مصاحبه تماس دریافت کرد. در مصاحبه دوم اختصاصی‌تر از او پرسیدند و مصاحبه سوم را رییس‌جمهور، رییس اجرایی، نماینده دادگاه عالی و دادستان کل افغانستان از خانم حسن گرفتند. این گونه بود که او پس از طی هفت خوان، توانست به عنوان یکی از اعضای رهبری کمیسیون انتخابات افغانستان برای پنج سال آینده در زمره مدیران ارشد این نهاد انتخاباتی قرار گیرد.

ملیحه حسن اکنون در کمیسیون انتخابات افغانستان نیز دشواری‌های زیادی را در پیش دارد. او باید به توقعات مردم افغانستان اهمیت دهد و با همکاران خود اعتماد از دست رفته شهروندان افغان نسبت به این کمیسیون را برگرداند.

خانم حسن اکنون مسیر دشوار هفت ماهه ای را سپری کرده است. او در این مورد گفت که “هفت ماه هست که برای اصول‌مند شدن و قانون‌مند شدن تلاش کرده‌ام. تا بحال اصلا در ذهنم نمی‌آید که از کدام مورد غیرقانونی حمایت کرده باشم. فشارها وجود دارد اما به خود باور دارم که برای قانونیت و شفافیت در یک کار ملی تلاش خواهم کرد.”

آنچه که به باور بسیاری‌ها خانم حسن را در مسیر زندگی‌اش شخص موفق و متفاوت ساخته، جدیت، اراده و پشتکارش بوده است. او به خود باور دارد و ریسک‌پذیر است. اکنون به نظر می‌رسد همراه با تیم جدید مدیریت برگزاری انتخابات افغانستان عزمش را جزم کرده تا انتخابات آینده را تبدیل به یک انتخابات کامیاب و قابل قبول برای همه سازد. این که این تیم تا چه اندازه می‌توانند کارنامه ای قابل قبول ارائه کنند، خود سوال بزرگی است اما فارغ از همه این دغدغه‌ها، برای خانم حسن آنچه که هیچ‌گاهی کهنه نشده و جذابیتش را از دست نمی‌دهد، تدریس در دانشگاه و حضور او به عنوان یک استاد است.

ماموریت برتر

خانم حسن اکنون حدود یک دهه می‌شود که استاد دانشگاه است. او تدریس را مسوولیت مهم و مقدس می‌داند و همواره این شغل خود را خوشایند یافته است. ملیحه حسن از استادان دیپارتمنت روابط بین الملل در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه کابل است. با همه اشتیاقِ او برای تدریس اما محیط دانشگاه برایش خوشایند نبوده، زیرا دیدگاه‌های منفی ناشی از تفکر قومی-جنسیتی را به تجربه نشسته است. او با این نابرابری‌ها مبارزه کرده و با اشتیاق بیشتر به تدریس پرداخته است.

خانم حسن می‌گوید که “من از تجربه رفته بودم که به مثابه یک دختر هزاره در هیچ اداره UN با من برخورد بد و منفی نشده بود. من برای اولین بار متوجه شدم که نگاه متفاوت نسبت به من ناشی از قومیت و جنسیت من است. من اولین تجربه‌های نابرابری را در محیط دانشگاه دیدم.”

ملیحه حسن از محیط کار در نهادهای بین‌المللی یادآوری می‌کند و این‌که چگونه در این نهادها به خاطر فعالیت‌های درخشان تقدیر می‌شوی اما در بسیاری از نهادهای دولتی یا محیط‌های آکادمیک، نابرابری بخشی از مشخصات ساختار اداری افغانستان شده که در آن امتیازات، منابع موجود و فرصت‌ها مساویانه تقسیم نمی‌شود. او می‌گوید که “استعدادت که هرگز تقدیر نمی‌شود. این‌ها تفاوت کلان و برجسته میان نهاد بین‌المللی و دولتی است.”

با همه این چالش‌ها، ملیحه حسن جزء نوادر افغانستان بوده که توانسته برای بیش از سه دهه در سخت‌ترین شرایط در این کشور باقی بماند و خدمت کند. خانم حسن اکنون نیز با وجود قربانی‌های بزرگی که برای افغانستان حتی از خانواده اش داده، عزم جدی برای ادامه راهش دارد. او نگاهش را به تغییر فرهنگ سیاسی افغانستان دوخته و این که بتواند در نقش یک استاد دانشگاه و بروکرات با تجربه، نسلی از مدیران جوان نخبه افغان را برای مدیریت قدرت سیاسی در آینده افغانستان تربیت نموده و حمایت کند.