دوازدهمین دور انتخابات ریاست جمهوری ایران در همسایگی افغانستان قرار است روز جمعه 29 ثور، همزمان با پنجمین انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا برگزار شود. 6 تن به شمول رییس جمهور فعلی ایران در این انتخابات باهم رقابت میکنند.
حس روحانی رییس جمهور فعلی، اسحاق جهانگیری معاون اول رییس جمهور، سید مصطفی هاشمی طبا، محمد باقر قالیباف شهردار تهران، سید ابراهیم رییسی تولیت آستان قدس رضوی و سید مصطفی میر سلیم شش نامزد انتخابات دور دوازدهم ریاست جمهوری ایران اند.
کمپاین انتخاباتی این نامزدان 8 ثور سال جاری شروع شد و تا 28 ثور ادامه دارد. یک روز پیش از زمان برگزاری انتخابات، کمپاین انتخاباتی نامزدها ممنوع میشود.
در کنار دیگر سخنرانیها و سفر به ولایت ها، این نامزدان تاکنون دو بار باهم مناظره تلویزیونی داشتهاند که دومین مناظرهی آنان با محوریت موضوعهای سیاست داخلی و خارجی و فرهنگ 15 ثور بهطور زنده از تلویزیون ایران پخش شد.
با توجه به مشترکات فرهنگی و تاریخی ایران و افغانستان این گزارش در پی مقایسه انتخابات ریاست جمهوری ایران و افغانستان است. در آخرین مورد، انتخابات ریاست جمهوری افغانستان در سال 1393 برگزار شد که این کشور یکی از جنجالیترین انتخابات را در تاریخ خود تجربه کرد. نتیجهی این انتخابات تشکیل حکومت وحدت ملی به رهبری محمد اشرف غنی رییس جمهور و عبدالله عبدالله رییس اجرایی است.
مناظرات نفس گیر
تاکنون میان نامزدان ریاست جمهوری ایران دو بار مناظره برگزار شده است. مناظرهی نخستِ سهساعته قرار بود درباره مسایل اجتماعی باشد اما بخش زیادی مناظره تبدیل به مجادلات اقتصادی و سیاسی شد. در این مناظره حسن روحانی و اسحاق جهانگیری در یک طرف و محمد باقر قالیباف از طرف دیگر باهم به جدال لفظی پرداختند.
محمد باقر قالیباف در مناظره نخست حسن روحانی را به دروغگویی متهم کرد و گفت که به وعدهاش در باره ایجاد 4 میلیون شغل عمل نکرده است. اما روحانی ناراحت شد و گفت هیچوقت چنین ادعایی نکرده است. در ادامه حسن روحانی به تلاشهای دولتاش در زمینه بهبود کسب و کار اشاره کرد و گفت شرایط کسب و کار بهتر شده است و شاخص آن از 152 به 120 رسیده است.
در مناظره نخست مصطفی میر سلیم گفت 11 میلیون حاشیهنشین در ایران وجود دارد اما ابراهیمی رییسی گفت آمار حاشیهنشینی به 16 میلیون نفر میرسد.
قالیباف در این مناظره از بحران زیستمحیطی یاد کرد و گفت نزدیک به 20 ولایت ایران با مشکل ریزگردها مواجه است. او افزود که وقتی مالچپاشی و درختکاری را رها میکنیم، این میشود.
حسن روحانی اما در مقابل او گفت که خوشحال است که قالیباف میگوید هوا را از مردم نگیریم. او تاکید کرد که “در تهران کی هوا را از مردم گرفته؟ مجوز این برجهای بزرگ را شما به ثروتمندان دادید. مگر شما به همان کسی که ثروت مردم را غارت کرد مجوز برج 33 طبقه ندادید؟”
در دومین مناظره نیز قالیباف و میرسلیم به دولت روحانی حمله کردند. در این مناظره که با محوریت سیاست داخلی و خارجی و فرهنگ بود، حسن روحانی و اسحاق جهانگیری در یک طرف تاکید کردند که انتخاب رقیبان آنها به معنای بازگشت ایران به دوران محمود احمدی نژاد است. اما در مقابل دیگر نامزدان مدیران دولت را متهم کردند که به جای رسیدگی به وضع مردم به کسب و کار خود میپردازند.
در این مناظره دو طرف تلاش کردند طرف مقابل را نقد کنند. ابراهیم رییسی یکی از نامزدان ریاست جمهوری ایران درباره توافق نامه هسته ای ایران و کشورهای بزرگ پنج به علاوه یک “برجام” گفت این سند مانند چکی است که باید آن را نقد کرد. او تاکید کرد که “معتقدم دولت با ضعفی که نشان داده توانایی نقد کردن این چک را به هیچ عنوان ندارد.”
او گفت که “آقای روحانی قول داده بودند که بعد از برجام تمام تحریمها برداشته میشود اما هیچ تاثیری بر سفره مردم نداشت.” قالبیاف نیز در موضع رییسی ایستاد. روحانی اما در مقابل گفت تحریم هستهیی برداشته شده است و اگر برجام نبود صادرات نفت ایران به 2 میلیون بشکه نمیرسید.
در افغانستان اما فضای مناظره میان نامزدان ریاست جمهوری تاحدی متفاوت بوده است. در انتخابات ریاست جمهوری 1388 حامد کرزی، رییس جمهور پیشین برای شرکت در مناظره پیششرط تعیین کرد و در مناظرهیی که از سوی تلویزیون طلوع برگزار شد، شرکت نکرد. این مناظره قرار بود میان حامد کرزی، محمد اشرف غنی و عبدالله عبدالله برگزار شود.
ستاد انتخاباتی حامد کرزی در آن زمان با نشر بیانیهیی گفت رییس جمهور کرزی در مناظرهیی که از سوی این تلویزیون طلوع راهاندازی میشود، با در نظرداشت موضع غیرمتوازن و غیر عادلانه آن، نمیتواند شرکت کند.
اما چند ساعت مانده به پایان رسمی مبارزات انتخاباتی، حامد کرزی در یک مناظره تلویزیونی با محمد اشرف غنی وزیر سابق مالیه و رمضان بشردوست وزیر سابق پلان شرکت کرد. هرچند کرزی از کارکردهای حکومتاش دفاع کرد اما رقیبان او در مناظره از او انتقاد کردند. محمد اشرف غنی از کرزی انتقاد کرد که او جنگسالان را به قدرت رسانده است.
در انتخابات سال 1393 نیز نامزدان ریاست جمهوری افغانستان باهم مناظره کردند. آنان روی مسایلی چون امنیت، فساد اداری، حقوق زن و قرارداد امنیتی میان کابل و واشنگتن و دیگر موضوعات برنامههای شان را ارایه کردند. در این مناظره کمتر نامزدان همدیگر را نقد کردند یا به چالش کشیدند.
در مناظره نامزدان ریاست جمهوری ایران نامزدان برنامههای همدیگر را نقد کرده و با همدیگر به جدال پرداختند. در افغانستان اما نامزدان برنامههای شان را ارایه میکنند بدون اینکه همدیگر را به چالش بکشند.
در بیرون از مناظره، در کمپاینهای ولایتی و حضور در جمع هواداران، هریک از نامزدان ریاست جمهوری افغانستان برعلیه همدیگر موضع گرفتند.
محمد اشرف غنی در زمان کمپاینهای انتخاباتی در یکی از سخنرانی های خود در جمع هوادارانش خطاب به عبدالله عبدالله گفت که “مدیریت چیزی نیست که مه (من) نو یاد بگیرم. داکتر صاحب عبدالله، استاد محقق و محمد خان به الفبای مدیریت خواهد رفتند نه در دکترایش.”
درحالی که نامزدان ریاست جمهوری ایران از کاردکردهای گذشته و حال همدیگر به شدت در مناظرهها انتقاد کردند، در افغانستان اما نامزدان و معاونان آنان گاهی بهجای برنامه به شخصیت فردی رقیب تاختند.
جریان های اندیشه محور
در انتخابات ریاست جمهوری 96 ایران دو جریان سیاسی بزرگ باهم رقابت میکنند. حسن روحانی، اسحاق جهانگیری، سید مصطفی هاشمی طبا نامزدان اصلاح طلب و محمد باقر قالیباف، سید ابراهیم رییسی و سید مصطفی میر سلیم نامزدان اصولگرا اند.
درحال حاضر بیش از 240 حزب سیاسی در ایران وجود دارد که بیشتر به دوستهی اصلی اصلاحطلبان و اصولگرایان تقسیم میشوند. این دو جریان تا دهه هفتاد خورشیدی بهنامهای چپ یا راست شناخته میشدند.
اصولگرایان تاکید بر پایبندی به دفاع از ارزشهای اسلامی دارند و حفظ وضع موجود و مخالف تغییر در ساختارها و باورهای سنتی هستند. در مقابل اصلاحطلبان قرار دارند که ایدیولوژی آنان رسیدن به یک جامعهی مدنی و قانونمدار، دستیابی به مردمسالاری دینی، آزادی، عقل سالاری، دوری از تحجر و توجه ویژه به نیازها و مشکلات جوانان است.
در ایران صفبندیها بیشتر براساس نگاه متفاوت ایدیولوژیکی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به تمامی مسایل شکل گرفتهاند.
در افغانستان برعکس صفبندیها در انتخابات نه براساس اندیشه و برنامه بل که بیشتر براساس قومیت شکل گرفته است. ساختار سیاسی کنونی افغانستان حاصل توافق رهبران جهادی و سیاسی افغانستان است که در کنفرانس بن بهدست آمده است.
در سه دور انتخابات ریاست جمهوری افغانستان پس از سقوط رژیم طالبان، صفبندیهای نامزدان ریاست جمهوری ترکیب قومی را مدنظر داشته است. در نخستین انتخابات ریاست جمهوری پس از طالبان مردم به نامزدان قومی شان رای دادند. با توجه به همین مسأله بود که حامد کرزی مقام نخست، یونس قانونی مقام دوم، محمد محقق مقام سوم و جنرال عبدالرشید دوستم مقام چهارم را گرفت.
در انتخاباتهای بعدی اما این ساختار با اندکی تفاوت دنبال شد. حامد کرزی در کنار خود معاون نخستش را تاجیک و معاون دومش را هزاره انتخاب کرد. در مقابل عبدالله عبدالله معاون اولش را پشتون و معاون دومش را هزاره انتخاب کرد.
در انتخاب 1393 این روش دنبال شد و رهبران قومی به عنوان “بانک رای” در کنار نامزدان ریاست جمهوری قرار گرفتند. جنرال دوستم از قوم ازبک و رهبر حزب جنبش ملی افغانستان معاون نخست و سرور دانش از قوم هزاره و از حزب وحدت اسلامی افغانستان معاون دوم محمد اشرف غنی شدند. انجنیر محمد خان از قوم پشتون و وابسته به حزب اسلامی افغانستان معاون نخست و محمد محقق از قوم هزاره و رهبر حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان معاون دوم داکتر عبدالله عبدالله شدند.
رای مردم
مردم در ایران بیشتر براساس گرایش سیاسی و با توجه به حامیان و احزاب حامی نامزدان ریاست جمهوری رای میدهند.
در افغانستان اما قومیت تاکنون نقش پررنگ در رای دهی داشته است. چگونگی تقسیم رای در ولایات مختلف در افغانستان نشان میدهد که گرایشهای قومی یکی از عمدهترین معیارهای رایدهی در میان مردم بوده است.
در آخرین انتخابات ریاست جمهوری، محمد اشرف غنی بیشتر در ولایات پشتون نشین و ازبک نشین رای آورد و در مقابل عبدالله عبدالله در ولایات تاجیکنشین و هزارهنشین.
تقسیم قدرت
در ایران نامزد برنده پس از مراسم تحلیف، دو هفته فرصت دارد تا کابینه خود را به مجلس معرفی کند. نامزد وزیران سپس برنامههای مدون خود در حوزهی کاری شان را به مجلس ارایه کنند. مجلس ایران نیز پس از وصول فهرست اعضای کابینه و برنامه آنها، یک هفته برای بررسی صلاحیت وزرا و برنامه آنها وقت دارد و پس از آن، جلسه علنی با حضور نمایندگان مجلس برای رأی اعتماد به وزرای پیشنهادی برگزار خواهد شد.
در افغانستان نیز رییس جمهور باید نامزد وزیران کابینه را به مجلس نمایندگان معرفی کند تا از سوی مجلس رای اعتماد بهدست بیاورند.
اما نگاه به ساختار کنونی دولت افغانستان به خوبی نشان میدهد که رهبران سیاسی در تعیین افراد در سمتهای مختلف بیتاثیر نیست. از طرفی، ساختار سیاسی کنونی نتیجهی راهحلی است که کنفرانس بن برای تشکیل دولت تصویب کرد. اما ساختار حکومت وحدت ملی نتیجه توافق نامه سیاسی است که با پادرمیانی سازمان ملل و ایالات متحده به میان آمده است. در حال حاضر وزیران کابینه حکومت وحدت ملی براساس تقسیمات پنجاه پنجاه میان محمد اشرف غنی و عبدالله عبدالله حضور دارند.
پس از تشکیل حکومت وحدت ملی، از میان 25 وزارت 13 وزارت به رییس جمهور غنی و 12 وزارت به عبدالله عبدالله رییس اجرایی رسید. ادارات مستقل نیز بهصورت مساوی میان دو طرف تقسیم شده است.
در یک نگاه کلی به برنامه ها و نوع نگرش شهروندان، دولت و نخبگان سیاسی در ایران باور ها بر این است که بیشتر شهروندان ایرانی بر اساس نوع اندیشه و نگرش شان به نامزدان انتخابات ریاست جمهوری رای می دهند. در دو دهه گذشته ایران دو رییس جمهور اصلاح طلب و یک رییس جمهور اصول گرا توانسته سکان مدیریت دولت ایران را برعهده گیرند. به این جهت، ساختار سیاسی در ایران نهادینه شده و با وجود حضور فردی به عنوان رهبر جمهوری اسلامی که تقدیر کلان نظام ایران را در دست دارد، اما در نهایت انتخاب مردم می تواند سرنوشت ساز باشد.
اما در افغانستان تا کنون وضعیت متفاوت است. نگاه به انتخابات، مشارکت عمومی شهروندان و رسیدن جامعه نخبه سیاسی افغانستان به مرحله ای که جریان های سیاسی و اندیشه های کلان سیاسی بتواند مسیر انتخاب مردم را مشخص سازد تا کنون نهادینه نگردیده است. به این جهت، به باور آگاهان، این کشور تا رسیدن به انتخابات جریان محور فاصلهی زیادی دارد.