بوداهای بامیان از آثار تاریخی دوران امپراتوری بزرگ کنشکا یکی از جلوه های درخشان تاریخ افغانستان می باشد که در ولایت مرکزی بامیان واقع شده است؛ منطقهای در قلب کوه های هندوکش که از قرن دوم میلادی تا حضور لشکر مسلمانان، یکی از بزرگترین مراکز بودایی در شرق محسوب میشد.
بامیان در میان تمدنهای ایرانی، یونانی، بودایی، هندو و اسلامی واقع شده و میراث فرهنگی آن آمیزهی ارزشمند از مجموع تمدنهای نامبرده میباشد. میراثکه فصل با ارزشی را در تاریخ حوزه تمدنیِ افغانستانِ امروزی رقم زده است.
پیکرههای بودای بامیان، از باارزشترین آثار هنری و مذهبی میباشد که تاریخِ قرن سوم میلادی و دوران کوشانیها و کنیشکای بزرگ را به میراثداران این منطقه روایت میکند.
مجسمههای بودا در ۲۳۰ کیلومتری شمالغرب کابل واقع شده که به ترتیب 53 متر و 35 متر طول دارد. تندیس کوچکتر در سال ۵۰۷ میلادی و تندیس بزرگتر در سال ۵۵۴ میلادی ساخته شدهاست. این دو تندیس، نشاندهنده سبک کهن هنر یونانی و بودایی می باشد که در مناطق آسیای مرکزی بهویژه در افغانستان رواج داشته است.
این دو تندیس در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و جزو مهم ترین آثار کهن محسوب میشود.
بازسازی تندیسهای بزرگ ویران شده بودا در بامیان که در ماه مارچ سال ۲۰۰۱ میلادی با سقوط این ولایت به دست طالبان از بین رفت، از موضوعاتی است که پس از استقرار نظام جدید در افغانستان، همواره از سوی فرهنگیان بامیان و باستانشناسان کشورهای مختلف مطرح شده است.
اخیرا، یونسکو تایید کرده که تندیس 35متری شهمامه را بازسازی می کند. با این وجود مردم افغانستان با ابراز خرسندی از پذیرش این طرح از سوی سازمان یونسکو، آن را مهمترین تصمیم در خصوص حفاظت از آثار تاریخی افغانستان میخوانند.
ساخت بودای بامیان
پیکر ۵۳ متری بودا در غار کوه سنگی تراشیده شدهاست. پیش از انفجار و نابودیاش زینههای مارپیچی و پلههای پهن در سنگپارههای پهلوی پیکرها، تراشیده شده بود که گردشگران را تا به قسمتهای فرق بودا بالا میبرد.
در اندازه و بزرگی این تندیسها، میان باستانشناسان اختلافهای نظر زیاد وجود دارد، اما گروه پژوهشی دانشگاه نظامی آلمان در مونیخ، بلندی این آثار را در سال ۲۰۰۳ میلادی اندازهگیری کردند. آنان تایید کردند که بلندی پیکرها ۵۸ متر و ۳۸ می باشد؛ متراژی که پیش از این نیز از سوی باستان شناسان در سال های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میلادی اندازهگیری شده بود. پژوهشگران دانشگاه نظامی مونیخ بلندی صلصال را از پا تا سر ۵۳ متر و شهمامه را ۳۵ متر اعلام کردند.
مجسمه های تاریخی بودا در بامیان افغانستان در طول تاریخ ضربه های فراوان دیده است. چنگیز خان مغول در سال 1222، اورنگزیب در سال 1689 و عبدالرحمان خان در سال 1892 میلادی، هر کدام به نوبه خود برای تخریب این دو مجسمه تلاش کردند و بر پیکر آنها صدماتی وارد کردند. در جریان جنگ های داخلی مجاهدین افغان در آغاز دهه نود میلادی نیز مجسمه های بودا، از آسیب مصوون نماند.
سر انجام مجسمههای بودا در سال 2001 میلادی، توسط نیروهای طالبان منفجر شد. در شامگاه 11 مارچ، از “صلصال” و “شهمامه” 1600 ساله، تنها دو حفره به ارتفاع 53 و 35 متر در دامنه هندوکش مرکزی افغانستان باقی ماند.
https://www.youtube.com/watch?v=sotbpvQevD8
مجسمههای دیگر
حکومت افغانستان در سال 2008 میلادی مجسمه بزرگ دیگری را در نزدیکی دو مجسمه تخریب شده بودا در بامیان کشف کرد.
به گفتهی مقامات افغان، در جریان این تحقیقات در بامیان که توسط یک گروه باستانشناس انجام شد، تعدادی از آثار تاریخی با قدمت دو هزار ساله نیز پیدا شده است که 8 مجسمه، یک کوزه سفالی و دو سکه از جمله آنهاست. این کاوشها به کمک مالی فرانسه صورت گرفت.
به همین منظور، کاوش های گسترده ای در بامیان جریان داشته و کاوشگران تلاش داشته اند بودای بزرگ دیگری را نیز که گمان می رود در بامیان موجود باشد، پیدا کنند.
باستان شناسان تاکید دارند که نشانه های از وجود این مجسمهی خوابیده بودا در فاصله میان دو بت تخریب شده بامیان دیده شده است.
پرفیسور طرزی، باستانشناس معروف افغان، در سال 2008 به بی بی سی گفته بود که پنجاه درصد گمان می رود که بودای خوابیده به طول ۳۰۰ متر نیز در این ساحه باشد.
آثاری که در سال 2008 میلادی از این مکان تاریخی کشف شد، شامل سه بت نیمه، دو مجسمه به شکل جفت و به صورت نیمه، یک کوزه سفالی شکسته و دو سکه خرد می باشد که یکی از سکه ها مربوط به دوره اسلامی و بقیه همه به دوره بودایی می باشد.
بازسازی بودا
یونسکو سال گذشتهی میلادی توافق کرد که پیکره 35متری بودای بامیان را بازسازی کند. این توافق در کنفرانس مونیخ آلمان در سال گذشتهی میلادی میان مقامهای وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان و این سازمان، صورت گرفت.
تخریب تندیسهای بودا در بامیان، رویدادی سیاه و فراموش نشدنی برای شهروندان افغانستان است. آنان که تا کنون در سوگ نابودی این شاهکارهای بینظیر تاریخی هستند و خواستار مجازات عاملان این رخداد ناگوار می باشند، از تصمیم سازمان یونسکو مبنی بر بازسازی یکی از این تندیسها شادمان شدهاند.
این سازمان همچنان گفته است که در آینده، ساحههای اطراف تندیس بودا را بهعنوان “موزیم سرگشاده“ و موزیم غیر منقول باستانی جهان اعلام می کند.
از سوی هم دو سال پیش، جانسین یو و لیانگ هو یک زوج گردشگر چینی پیکر تخریب شده صلصال را بهصورت سهبعدی نور افگنی کرده و بودا را از طرف شب زنده کرد.
این زوج گردشگر دستگاهی را خریداری کرده بودند که می توان توسط آن از طرف شب، مجسمهی 53متری صلصال را به شکل سهبعدی توسط نور به نمایش گذاشت. این دستگاه با هزینهی 120هزار دالر امریکایی خریداری شده و از سوی این زوج چینی به ریاست اطلاعات و فرهنگ بامیان هدیه داده شد.
پیگیری عاملان
شورای امنیت سازمان ملل متحد در قطعنامه ای گفته است که تخریب عمدی میراث فرهنگی میتواند به مثابه جنایت جنگی باشد. این مقامات نسبت به “محوسازی فرهنگی” در خاورمیانه، آسیا و افریقا هشدار داده اند.
شورای امنیت سازمان ملل متحد در قطع نامه اش گفته که میراث فرهنگی که در مناطق جنگی قرار دارد باید، حفاظت شود. در این قطعنامه آمده است که عاملان تخریب میراث فرهنگی میتوانند به عنوان جنایتکار جنگی تحت پیگرد قرار بگیرند.
با این همه، قطعنامه اخیر این شورا خواهان همکاری بین المللی بیشتر در زمینه بررسی و تعقیب افراد و گروه هایی شده است که بر اماکن و میراث فرهنگی حمله میکنند.
شورای امنیت در این قطعنامه تاکید کرده است که “مدیریت حملات غیرقانونی بر اماکن و ساختمان هایی که به منظور برگزاری مراسم مذهبی، آموزش، هنر، علوم طبیعی یا کارهای خیریه و یا یادمان های تاریخی می تواند تحت شرایط مشخص و بر اساس قانون بین الملل، یک جنایت جنگی تلقی شود و عاملان این گونه حملات به محکمه کشیده شوند.”
ایرینا بوکوفا، مدیر بخش فرهنگی و تعلیمی سازمان ملل “یونسکو”، این قطعنامه را “تاریخی” خوانده است. او گفته است که این قطعنامه به رسمیت شناختن اهمیت میراث فرهنگی را برای صلح و امنیت منعکس می کند.
چشمهای دوخته شده
نوسازی و بهسازی آثار باستانی، زیارتگاهها و مساجد در ولایتهای مختلف افغانستان از برنامههای جدید حکومت افغانستان می باشد که در زمان حکومت وحدت ملی و تحت یک برنامه منظم با بودجه مشخص از سوی رییس جمهور افغانستان ایجاد شده است.
مقامها در وزارت شهرسازی و مسکن افغانستان گفته اند که براساس حکم ریاست جمهوری این کشور، این وزارت تمام آثار تاریخی را در ۲۶ ولایت افغانستان بهسازی و نوسازی می کند.
سخنگوی وزارت شهرسازی و مسکن افغانستان به خبرنامه تاکید کرد که “در مدت زمان کمی که این حکم را وزارت شهرسازی از سوی ریاست جمهوری دریافت کرده، این وزارت توانسته است که فصل زمستان حداقل ۸ ولایت افغانستان را سروی کرده و مطالعات فنی آن را انجام دهد. انتظار میرود که سروی این ولایتها به زودی در سال جدید خورشیدی تمام شده و کارهای عملی آن آغاز شود.”
بازسازی قصر دارالامان نیز شامل برنامه بهسازی و نوسازی میشود که بخش اول آن در ماه عقرب سال جاری خورشیدی تکمیل شد. این مرحله شامل پاکسازی فنی، تحکیمات، آمادهسازی قصر، ایجاد نقشه و طرح از نگاه تخنیکی و زیربنایی میشد که در حدود ۵ ماه پایان یافت. این برنامه از بودجه ای مشخصی که از سوی دولت افغانستان تمویل می شود، اجرا خواهد شد.
با این حال ظاهرا بازسازی مهمترین اثر تاریخی افغانستان که در مناطق مرکزی این کشور موقعیت دارد، از چشم افتاده است. بسیاری از شهروندان این مناطق از حکومت افغانستان انتظار دارند که بازسازی این بخشی درخشان از تاریخ افغانستان را نیز در برنامه بهسازی و نوسازیاش بگنجاند. آنان تاکید میکنند که بازسازی این مکان تاریخی میتواند جلوههای درخشان یک تاریخ را روایت کند و در عین حال تاریخ باشکوه تمدن بودایی را دوباره در بامیان زنده نماید.
علی اکبر همکار این گزارش بوده است.