“سال ۱۹۵۲ بود. افغانستان هنوز یک حکومت پادشاهی داشت و ظاهر شاه کارشناسان خارجی، از جمله مهندسان آمریکایی و متخصصان صنعت ساختمان را استخدام کرده بود تا بعد از پایان جنگ جهانی دوم افغانستانی نو را بسازند.
ظاهر شاه با کمک جامعه جهانی تلاش کرد که افغانستان مصرفی را به افغانستان صادراتی تبدیل کند. با این وجود او کشاورزی را رونق داد و میزان محصول حتی در مواقع خشکسالی بیش از مصرف شد.کشاورزان هزاران تُن محصول پنبه صادر کردند و از این طریق درآمد نقدی بدست آوردند.”
این اظهارات گلن فاستر، یکی از مهندسان جوان امریکایی است که در زمان ظاهر شاه به افغانستان آمده بود. گلن فاستر یک دوربین ۱۶ میلیمتری با خود داشت و در هفت سالی که در افغانستان کار و زندگی میکرد، از پروژههای مهندسی و زیربنایی افغانستان، فیلم گرفت و مستندی ساخت.
افغانستان خود کفا
در زمان ظاهر شاه، افغانستان به لحاظ تولیدات زراعتی متکی بخود بود که سالانه صادرات میوه های خشک و تازه پوست قالین ونباتات طبی را داشت؛ امری که توازن اقتصاد این کشور را ثابت نگه داشته بود.
در طول سلطنت محمد ظاهرشاه، ارزش پول افغانستان ثابت بوده از ۳۴ افغانی هیچگاه بلند نرفتهاست. ایجاد سرای صرافی شهزاده در آن زمان مشکلات هزاران تجار و سایر شهروندان را مرفوع کرد. مکانی که تا اکنون محور معاملات پولی افغانستان پنداشته می شود.
توسعه کشاورزی، بهخصوص کشت پنبه و غلات، ادامه یافت، تا جایی که تنها هلمند یکپنجم محصول گندم افغانستان را تولید کرد. دو نیروگاه ۱۶،۵ مگاواتی در کنار سد کجکی ساخت. پس از آن به کمک مجموعهای از تاسیسات کوچکتر کار انتقال برق به قندهار و لشکرگاه نیز آغاز شد.
طرح بزرگ بعدی فرودگاه بینالمللی قندهار بود. این مجموعه در اوایل دهه ۱۹۶۰ و با کمک مالی ۱۵ میلیون دالری «یو اس ای آی دی» ساخته شد. این فرودگاه قرار بود بهعنوان فرودگاه میان راه برای جلب هواپیماها و مسافرانی که بین اروپا و شرق آسیا در تردد بودند، با کراچی و دهلی رقابت کند.
در زمان ظاهر شاه برنامههای درازمدت توسعهای به راه انداخته شد. در افغانستان برنامههای توسعهای ۵ ساله و ۲۵ ساله طرح شد که تا دو مرحله تطبیق شد. با وجودی که در مرحله سوم این برنامههای دراز مدت با مشکلاتی مالی روبرو شد اما مرحله چهارم نیز موفقانه به پایان رسید.
نتیجه اجرای این برنامههای دراز مدت و زیربنایی، افغانستان صاحب شاهراه حلقه ای، ۱۱سد برق، ۵۲۰۰ موسسه صنایع کوچک و کارخانه شد. از تاسیسات و کارخانههای مهم آنوقت کارخانه نساجی گلبهار، نساجی بگرامی، نساجی افغان، پشمینه بافی، نختابی کابل، بوت آهو، پشمنهبافی قندهار، کود وبرق مزارشریف، صابون سازی، سیلوها، فابریکه سمنت غوری، سمنت جبل السراج، سمنت هرات، بایسکل سازی پامیر، پلاستیک سازیها، دستگاه ساختمانی هلمند، فابریکه پایهسازی، تصدی جنگلک، فابریکه حجاری بتون، فابریکه حجاری و نجاری، کابل فلز، فابریکههای کشمش پاکی، شرکت های صادراتی بینالمللی، فابریکه شکر بغلان، فابریکه جن وپرس مزارشریف، فابریکه روغنسازی سپین زر، استخراج زغال سنگ وسایر معادن، شرکت صادراتی قالین، قره قل و امسال آن میباشد.
در سال 1343 هجری خورشید شاهراه های مزارشریف به کابل، هرات به قندهار و قندهار به کابل، همچنان شاهراه هرات به اسلام قلعه سرحد ایران و کابل به تورخم آغاز به کار کرد که در مدت دوسال کار آنها تکمیل شد. در عین حال، تونل ماهیپر و سالنگ از جمله کار های آنزمان میباشد.
ساخت بندهای برق
در زمان ظاهر شاه بندهای برقی زیاد از جمله بند برق سروبی، بند برقی و آبیاری نغلو و شماری دیگر ایجاد گردید. بند برق سروبی در 25 کیلومتری بعد از ادغام دریای کابل و پنجشیر به طرف شرق کابل موقعیت دارد. در آن زمان دو توربین در آن نصب شد که هرکدام 1100 کیلو وات برق تولید میکرد که به طور کل حدود 2200 کیلووات برق تولید میشد و مناطق وسیعی را نیز آبیاری مینمود.
بند برق و آبیاری نغلو از بند های دیگر تولید برق در افغانستان بود که کارهای ابتدایی آن در زمان ظاهر شاه آغاز شد. این بند در70 کیلومتری شرق کابل موقعیت دارد که در ابتدا با نصب سه توربین ظرفیت تولید برق آن 76000 کیلووات بود که بانصب توربین چهارم ظرفیت تولید برق آن به 97500 کیلووات میرسید. این سد برق با ذخیره مقادیر بزرگ آب و توزیع آن بر اساس نیازسنجی، بخش بزرگی از مناطق شرق افغانستان را سرسبز و سیرآب نگه داشته بود.
بند برق ماهیپر بالای دریای کابل در سال 1343 خورشیدی در حدود 53 سال پیش آغاز به کار کرد که قدرت تولید 60 هزار کیلووات برق را دارا بود.
از بندهای دیگر، بند آبیاری و تولید برق تنگی ننگرهار بود که از بزرگترین بند آبی تولید برق و آبیاری در شرق افغانستان است. این سد با کانالکشی های بزرگ توانسته بود تمام ولایت ننگرهار را سرسبز کند.
از بندهای مهم دیگر برق که در در زمان ظاهر شاه ساخته شد، بند برق و آبیاری کجکی است. این بند روی دریای هلمند ساخته شده و در آن وقت یکی از بزرگترین بند های آبگردان خاکی جهان قلمداد میشد. این سد در 1611 کیلومتری شهر قندهار قرار دارد و برای آبیاری حدود 1800 کیلومتر مربع زمین زراعتی کافی بود. این سد در سال 1953 ساخته شد.
بند برق پلخمری با ظرفیت 4800 کیلووات برق، بند آبگردان داله بالای دریایی ارغنداب قندهار، بند آب گردان بغرا بالای دریای هیرمند و پروژه تولیدی وادی هیرمند، بند سراج و پروژهی آبیاری بالای دریای کوکچه، بند آبیاری سردی در کندهار، بند برق و آبیاری جبل السراج، دو بند برق یکی در چک وردک (سه توربین و ظرفیت 3000 کیلووات برق) و دیگری در قندوز، بند سلما و کاوه گان بالای هریرود در ولایت هرات از جمله بندهای برقی و آبی دیگر میباشد که در زمان ظاهر شاه بنیان گذاشته شد.
تلاش پس از دههی تحول
افغانستان با روی کار آمدن رژیم طالبان و تشدید جنگ های داخلی، خاطرات نا خوشایندی به جای گذاشت؛ تا جایی که اکثر زیربناهای این کشور ویران شده و از بین رفت.
پس از سقوط طالبان اما افغانستان خواسته است که نفس تازه بکشد و این پروژه ها را از نو بگیرد. از سوی هم این کشور خواسته که به نوعی روابط اقتصادی و بازرگانی اش را بخاطر رهایی از وابستگی چند کشور محدود، با کشورهای آسیای میانه و سایر کشورها گسترش دهد.
حکومت کنونی افغانستان در حال حاضر 14 پروژه زیربنایی را روی دست دارد که عملن روی آنها کار جریان دارد و یاهم تعداد آنها تکمیل شده است. از جمله می توان به آغاز به کار راه آهن چین افغانستان، پروژه گاز تاپی، برق 500 کیلوولت ترکمنستان، افتتاح راه لاجورد، پروژه برق کاسا یکهزار، بازگشایی کارخانه تولید سمنت جبل السراج، راه ترانزیتی بندر چابهار، آغاز به کار بند سلما در غرب افغانستان، توسعه بند برق کجکی، ساخت راهآهنهای داخلی، بند بخش آباد، توسعه گیاه زعفران و سایر برنامههای توسعهای اشاره کرد.
از سوی هم حکومت افغانستان بخاطر رهایی از وابستگی اقتصادی به چند کشور محدود، خواسته است که ارتباط تجاری اش را از 50 کشور به 160 کشور توسعه دهد.
یکی از مسائل دیگر موثر بر تغییر وضعیت بازرگانی در افغانستان تایید عضویت این کشور در سازمان تجارت جهانی بود که سال گذشته میلادی اتفاق افتاد. افغانستان روابط تجاری گسترده را با آسیای میانه، امارات متحده عربی، چین، روسیه و آلمان ایجاد کرده است.
با این وجود افغانستان تلاش کرده است که بندرهای این کشور را بیشتر از پیش فعال نگه دارد و مشکلات موجود این بنادر را رفع نماید.
مقامهای حکومت افغانستان میگویند که بندرهای تجاری افغانستان پیش از هروقت دیگر فعال شده و مشکلات موجود آن حل شده است. بندر آقینه و حیرتان از جمله بندرهای افغانستان است که در حال حاضر بیشترین حمل و نقل از طریق آنها صورت میگیرد.
افغانستان در حال حاضر با ایران از طریق اسلام قلعه و زرنج، با ازبکستان از طریق حیرتان، با تاجیکستان از طریق شیرخان بندر و با ترکمنستان از طریق آقینه و تورغندی مبادلات تجاری دارد.
از سوی هم ایجاد راههای حمل و نقل منطقهای نیز باعث شده که روابط تجاری افغانستان در سطح منطقه گسترش یابد. بندر چابهار، راه آهن آقینه و خط آهن لاجورد نیز نقش مهمی در ایجاد این روابط تجاری منطقهای داشته است. پیش از این افغانستان با هند تنها از طریق بندر واگه میتوانست مبادلات تجاری محدود تنها در سطح صادرات را انجام دهد، اما بندر چابهار و کارگوی هوای توانسته که زمینهی مبادلات تجاری گسترده صادراتی و وارداتی را فراهم سازد.