ناصر تقوایی (Nasr Taqvaei) فیلمساز، نویسنده، مستندساز و از برجستهترین چهرههای مؤلف تاریخ سینمای ایران بود. او از نسل کارگردانانی به شمار میرفت که با نگاه فلسفی، اجتماعی و ادبی، سینمای ایران را از شکل کلاسیک به سوی سینمای اندیشه و روایت پیش بردند. آثار ماندگاری همچون آرامش در حضور دیگران، صادق کرده، ناخدا خورشید و سریال جاودانه دایی جان ناپلئون حاصل ذهن دقیق و نگاه ژرف این هنرمند بزرگ است.
دوران کودکی و تحصیلات ناصر تقوایی
ناصر تقوایی در ۱۹ تیرماه سال ۱۳۲۰ در آبادان به دنیا آمد. او دوران کودکی و نوجوانی خود را در جنوب کشور، میان فرهنگ صنعتی و بومی خوزستان گذراند؛ منطقهای که بعدها تأثیر زیادی بر جهانبینی و فضاهای آثارش گذاشت.
تحصیلات خود را در رشته فلسفه و زبان انگلیسی ادامه داد و در همان دوران به مطالعه ادبیات جهان و سینمای کلاسیک علاقهمند شد. او از همان نوجوانی عکاسی و نوشتن را آغاز کرد و علاقهاش به روایت و تصویر خیلی زود مسیر او را به سمت فیلمسازی کشاند.
آغاز فعالیت در سینما و مستندسازی
تقوایی فعالیت حرفهای خود را در دهه ۴۰ شمسی و با ساخت مستندهای کوتاه برای تلویزیون ملی ایران آغاز کرد. در همان دوران، به عنوان یکی از عوامل فنی در فیلم معروف «خشت و آینه» به کارگردانی ابراهیم گلستان همکاری کرد و از این طریق با اصول فیلمسازی مدرن آشنا شد.
اولین فیلم کوتاه او، باد جن، در فضای مستند و با الهام از باورهای محلی جنوب ساخته شد و مورد توجه قرار گرفت. این تجربهها زمینهساز ورود او به سینمای بلند داستانی شدند.
اولین فیلم بلند؛ آرامش در حضور دیگران
در سال ۱۳۴۹، ناصر تقوایی نخستین فیلم بلند خود را با عنوان «آرامش در حضور دیگران» ساخت. این فیلم اقتباسی از داستانی از غلامحسین ساعدی بود و به شکل جسورانهای به مشکلات اجتماعی و روانی جامعه آن دوران پرداخت.
فیلم برای چهار سال توقیف شد و در نهایت در سال ۱۳۵۲ به نمایش درآمد.
تقوایی در این اثر، نویسندگی و تهیهکنندگی را نیز شخصاً بر عهده داشت و از همان ابتدا نشان داد که فیلمسازی مؤلف و دقیق است.
صادق کرده و نفرین؛ تثبیت جایگاه هنری
یک سال بعد، با ساخت فیلم «صادق کرده» (۱۳۵۰)، شهرت و اعتبار بیشتری کسب کرد. داستانی درباره انتقام، عشق و تراژدی انسانی که با بازی درخشان سعید راد و عزتالله انتظامی همراه بود.
این فیلم در جشنواره سپاس تهران برنده دو جایزه از جمله بهترین کارگردانی شد.
در ادامه، در سال ۱۳۵۲ فیلم «نفرین» را کارگردانی کرد؛ اثری دیگر با بازی جمشید مشایخی و بهروز وثوقی که در زمان خود یکی از آثار شاخص سینمای اجتماعی ایران به شمار میرفت.
سریال جاودانه «دایی جان ناپلئون»
در سال ۱۳۵۴، ناصر تقوایی با اقتباس از رمان معروف ایرج پزشکزاد، سریال ماندگار «دایی جان ناپلئون» را ساخت.
این مجموعه تلویزیونی بهسرعت به یکی از محبوبترین آثار تاریخ تلویزیون ایران تبدیل شد و همچنان در یاد مخاطبان باقی مانده است.
بازی درخشان غلامحسین نقشینه در نقش دایی جان و حضور هنرمندانی چون پرویز فنیزاده، محمدعلی کشاورز، نصرت کریمی، پرویز صیاد و سعید کنگرانی از نکات برجسته این اثر است.
تقوایی با این سریال، طنز را با نقد اجتماعی و نگاهی عمیق به ساختار قدرت و روابط خانوادگی درهم آمیخت و شاهکاری بیبدیل خلق کرد.
دوران پس از انقلاب و «ناخدا خورشید»
پس از انقلاب، تقوایی برای مدتی طولانی سکوت کرد تا در سال ۱۳۶۵ با شاهکار خود «ناخدا خورشید» بازگردد.
این فیلم اقتباسی آزاد از رمان داشتن و نداشتن نوشته ارنست همینگوی بود و در جنوب ایران روایت میشد.
با بازیهای درخشان داریوش ارجمند، علی نصیریان، سعید پورصمیمی و پروانه معصومی، این فیلم در پنجمین جشنواره فیلم فجر برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی شد و در جشنواره بینالمللی لوکارنو سوئیس نیز جایزه یوزپلنگ برنزی را به دست آورد.
ناخدا خورشید به اعتقاد بسیاری از منتقدان، یکی از بهترین فیلمهای تاریخ سینمای ایران است.
آثار متأخر و آخرین فیلم ناصر تقوایی
پس از آن، ناصر تقوایی فیلم «ای ایران» (۱۳۶۸) را ساخت که با نگاهی انتقادی به دوران انقلاب پرداخته بود.
در دهه ۷۰، او بخشی از پروژه بینالمللی «قصههای کیش» را با فیلم «کشتی یونانی» کارگردانی کرد که در جشنواره کن ۱۹۹۹ به نمایش درآمد.
آخرین فیلم کامل او «کاغذ بیخط» (۱۳۸۰) بود که با بازی خسرو شکیبایی و هدیه تهرانی ساخته شد و در جشن خانه سینما جایزه بهترین فیلم را کسب کرد.
پس از آن، دو پروژهی زنگی و رومی و چای تلخ ناتمام ماندند و تقوایی دیگر فیلمی نساخت.
سبک کارگردانی و ویژگیهای هنری
ناصر تقوایی کارگردانی مؤلف بود؛ آثارش سرشار از جزئیات انسانی، طنز تلخ، نقد اجتماعی و دقت در زبان و تصویر است.
او در هدایت بازیگران بسیار سختگیر و کمالگرا بود. خسرو شکیبایی در مصاحبهای درباره او گفته بود:
«تقوایی صحنه را بارها تکرار میکرد تا بازیگر دقیقاً همان حس را منتقل کند که او در ذهن داشت.»
شناخت عمیق او از ادبیات و زبان فارسی باعث شد دیالوگهای آثارش، روان، زنده و ماندگار باشند.
زندگی شخصی و درگذشت ناصر تقوایی
ناصر تقوایی فردی آرام، اندیشمند و بهدور از حاشیه بود. سالهای پایانی عمرش را بیشتر در خانه و در انزوا گذراند و به علت بیماری از فعالیت سینمایی فاصله گرفت.
در سالهای اخیر، خبر درگذشت او جامعه هنری ایران را غمزده کرد و بسیاری از سینماگران از او بهعنوان «یکی از ستونهای اصلی سینمای ایران» یاد کردند.
افتخارات و جوایز
- سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی برای ناخدا خورشید (۱۳۶۵)
- جایزه یوزپلنگ برنزی جشنواره لوکارنو برای ناخدا خورشید
- جایزه بهترین فیلم جشن خانه سینما برای کاغذ بیخط
- برنده دو جایزه جشنواره سپاس تهران برای صادق کرده
- حضور در جشنواره کن برای کشتی یونانی
فیلمشناسی ناصر تقوایی
- آرامش در حضور دیگران (۱۳۴۹)
- صادق کرده (۱۳۵۰)
- نفرین (۱۳۵۲)
- سریال دایی جان ناپلئون (۱۳۵۴)
- ناخدا خورشید (۱۳۶۵)
- ای ایران (۱۳۶۸)
- کشتی یونانی (۱۳۷۷)
- کاغذ بیخط (۱۳۸۰)
میراث ماندگار
ناصر تقوایی یکی از ستونهای اصلی سینمای مؤلف در ایران بود؛ کارگردانی که فیلم را نه صرفاً به عنوان سرگرمی، بلکه بهعنوان تفکری عمیق درباره انسان و جامعه میدید.
میراث او در تاریخ سینمای ایران، در ذهن و دل مخاطبان همچنان زنده است؛ زیرا او بهخوبی نشان داد که سینما، هنر اندیشیدن است.
بیشتر بخوانید: بیوگرافی عباس امیری مقدم
افزودن دیدگاه