مردان در حال از دست دادن کروموزوم Y هستند؛ این چه معنایی برای سلامت و پیری مردان دارد؟

برای سال‌ها تصور می‌کردیم کروموزوم Y، یکی از اجزای حیاتی ژنتیکی مردان، ثابت و تغییرناپذیر است. اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد که این کروموزوم مهم، نه‌تنها در طول تاریخ تکامل به‌تدریج کوچک شده، بلکه اکنون نیز در سلول‌های بدن بسیاری از مردان در حال ناپدید شدن است — پدیده‌ای که می‌تواند تأثیرات قابل‌توجهی بر سلامت، پیری و حتی طول عمر مردان داشته باشد. در این مقاله به همین موضوع پرداخته ایم. با خبرنامه همراه باشید!

کروموزوم Y دقیقاً چه کاری انجام می‌دهد؟

در بدن مردان، کروموزوم Y مسئول آغاز فرآیند رشد و تمایز جنسی مردانه است. در حالی که کروموزوم X حدود ۹۰۰ ژن را در خود جای داده، Y تنها حدود ۵۵ ژن دارد. با این حال، همین تعداد اندک، برای آغاز ساختار زیستی مردان ضروری است. اما مشکل اینجاست: کروموزوم Y در طول میلیون‌ها سال، بسیاری از ژن‌هایش را از دست داده — و حالا دانشمندان می‌گویند حتی در مردان امروزی نیز نشانه‌هایی از زوال آن دیده می‌شود.

ناپدید شدن تدریجی Y در طول عمر یک مرد

تحقیقات نشان می‌دهد که از حدود ۵۰ سالگی به بعد، برخی از سلول‌های مردان — به‌ویژه سلول‌های خون — شروع به از دست دادن کروموزوم Y می‌کنند. این پدیده که «از دست دادن موزاییکی Y» یا به اختصار LOY نامیده می‌شود، در مردان بالای ۸۰ سال به شکلی جدی دیده می‌شود؛ طوری که تقریباً ۴۰٪ آن‌ها بخش بزرگی از سلول‌های خونی خود را بدون کروموزوم Y دارند.

یک مطالعه گسترده در سوئد روی بیش از ۱۱۰۰ مرد مسن نشان داد افرادی که دچار LOY بودند، با احتمال بیشتری به سرطان، بیماری قلبی و آلزایمر مبتلا شدند و به‌طور میانگین ۵.۵ سال زودتر از سایرین فوت کردند.

چرا از دست دادن Y برای سیستم ایمنی اهمیت دارد؟

در میان معدود ژن‌های کروموزوم Y، ژنی به نام UTY وجود دارد که نقش کلیدی در تنظیم عملکرد سیستم ایمنی بدن دارد. از دست دادن این ژن باعث می‌شود برخی از سلول‌های ایمنی کارکرد طبیعی خود را از دست بدهند؛ برخی بیش از حد بافت اسکار تولید می‌کنند و برخی دیگر توانایی‌شان در مبارزه با تومورها و عفونت‌ها را از دست می‌دهند.

در آزمایش‌هایی روی موش‌ها، آن‌هایی که کروموزوم Y را از دست داده بودند، رشد تومورها در بدن‌شان سریع‌تر بود و آسیب بیشتری به قلب‌شان وارد می‌شد. در انسان‌ها نیز مشخص شده تومورهایی که فاقد کروموزوم Y هستند — مخصوصاً در مثانه — خطرناک‌ترند. جالب اینکه همین تومورها در برابر برخی درمان‌های مدرن مانند مهارکننده‌های ایست بازرسی (Checkpoint Inhibitors) بهتر پاسخ می‌دهند، که یادآور پیچیدگی‌های شگفت‌انگیز زیست‌شناسی است.

آیا بشر بدون کروموزوم Y می‌تواند به زندگی ادامه دهد؟

پاسخ ممکن است تعجب‌آور باشد: بله، برخی گونه‌ها از جوندگان، مانند موش خاردار ژاپنی و بعضی موش‌های کور، کروموزوم Y خود را به‌طور کامل از دست داده‌اند و با این حال، هنوز هم توانایی تولید مثل و داشتن فرزندان پسر را دارند.

در سال ۲۰۲۲، محققان کشف کردند که یک قطعه DNA در نزدیکی ژنی به نام SOX9 می‌تواند وظیفه تعیین جنسیت مردانه را بدون حضور کروموزوم Y برعهده بگیرد. این یافته نشان می‌دهد که طبیعت توانایی حیرت‌انگیزی برای سازگاری و جبران کمبودها دارد. به عبارت دیگر، اگر روزی Y کاملاً ناپدید شود، احتمالاً راه‌حلی ژنتیکی جایگزین آن خواهد شد.

مردان چه کاری می‌توانند برای حفظ کروموزوم Y انجام دهند؟

اگرچه نمی‌توان جلوی روند تکامل را گرفت، اما می‌توان سرعت از دست رفتن کروموزوم Y را کاهش داد. سبک زندگی سالم نقشی کلیدی در این زمینه دارد. عواملی مانند:

• سیگار کشیدن

• آلودگی هوا

• تماس با مواد شیمیایی سمی

• تغذیه ناسالم

• کم‌خوابی یا استرس مزمن

همگی می‌توانند به DNA آسیب بزنند و از جمله باعث از بین رفتن کروموزوم Y شوند. در مقابل، ترک سیگار، استفاده از تغذیه سالم، خواب کافی، ورزش منظم و دوری از آلودگی‌های شیمیایی می‌تواند از این فرآیند جلوگیری یا آن را کندتر کند.

جالب است بدانید برخی داروهایی که در درمان بیماری‌های ریوی استفاده می‌شوند، اکنون در حال آزمایش برای کاهش اثرات مخرب LOY هستند. همچنین، احتمال دارد در آینده‌ای نزدیک، آزمایش‌های غربالگری رایج شامل سنجش میزان کروموزوم Y نیز شود — همان‌طور که امروزه سطح کلسترول یا قند خون بررسی می‌شود.

علم و تکامل، دو سرعت متفاوت

ما در موقعیتی عجیب قرار گرفته‌ایم: جایی میان روند آهسته و میلیون‌ساله‌ی تکامل و تهدیدهای فوری سلامتی در زمان حال. تکامل به بقای گونه فکر می‌کند، نه طول عمر افراد. اما پزشکی، مأمور محافظت از انسان در لحظه حال است.

بنابراین، حتی اگر ایده محو شدن کروموزوم Y نگران‌کننده به نظر برسد، دلیلی برای وحشت وجود ندارد. علم تکامل نشان داده که می‌تواند خود را با شرایط جدید تطبیق دهد، و علم پزشکی نیز هر روز در حال پیشرفت است.

جمع‌بندی: آیا باید نگران شویم؟

نه، ولی باید آگاه باشیم. از دست رفتن کروموزوم Y ممکن است بخشی از روند طبیعی تکامل باشد، اما در حال حاضر، با اقداماتی ساده می‌توانیم اثرات آن را کاهش دهیم. توصیه ما این است:

• سبک زندگی سالمی در پیش بگیرید

• در معرض سموم محیطی قرار نگیرید

• معاینات پزشکی منظم را جدی بگیرید

• و در جریان تازه‌ترین یافته‌های علمی بمانید

در نهایت، همان‌طور که بدن ما تغییر می‌کند، علم هم در کنار ما رشد می‌کند. این بار هم، با دانش و آگاهی، می‌توانیم از چالش‌ها فرصت بسازیم.