فهیمه اکبر (با نام اصلی فهیمه یمین اسفندیاری) از زنان فرهیخته و پیشرو ایران بود که در عرصههای موسیقی، فرهنگ، پژوهش و فعالیتهای اجتماعی نقش برجستهای ایفا کرد. او که در دوران خود از نخستین بانوان فعال در موسیقی و پژوهشهای محلی به شمار میرفت، با تلاشهای بیوقفه، به معرفی و حفظ فرهنگ گیلان و موسیقی محلی ایران پرداخت.
کودکی و تحصیلات فهیمه اکبر
فهیمه اکبر در آذرماه ۱۲۹۶ خورشیدی در تهران متولد شد. پدرش، اسدالله یمینالممالک اسفندیاری، از دیپلماتهای برجسته دوره قاجار و پهلوی بود و به عنوان سرکنسول ایران در باکو فعالیت داشت. به همین دلیل، فهیمه دوران کودکی خود را تا دوازدهسالگی در باکو گذراند. در همان سالهای اولیه، استعداد موسیقیاییاش توسط معلم هنر او کشف شد و او به صورت حرفهای آموزش موسیقی را آغاز کرد.
پس از بازگشت به ایران، تحصیلات خود را در مدرسه فرانسوی ادامه داد و همزمان در زمینه آواز و موسیقی به یادگیری پرداخت. توانایی او در اجرای قطعات موسیقی به چندین زبان، از جمله روسی، آلمانی، انگلیسی و فرانسوی، از ویژگیهای منحصربهفرد او به شمار میرفت.
فعالیتهای هنری و موسیقیایی
فهیمه اکبر سبک خوانندگی خاصی داشت که تلفیقی از موسیقی محلی ایران و موسیقی روز اروپا بود. او پس از بازگشت به ایران، مدتی نزد مرتضیخان محجوبی، از پیشگامان موسیقی ایرانی، آموزش دید. محجوبی که شیوه خاصی در نواختن پیانو داشت، تأثیر بسزایی در پیشرفت هنری فهیمه گذاشت.
از مهمترین دستاوردهای موسیقیایی فهیمه اکبر میتوان به گردآوری مجموعهای از ترانههای محلی گیلان اشاره کرد. او در سال ۱۳۳۸ خورشیدی مجموعهای از تصنیفهای گیلکی جهانگیرخان سرتیپپور را تحت عنوان «اوخان» منتشر کرد. این کتاب شامل ۷۶ ترانه گیلکی بود که بین سالهای ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۶ سروده شده بودند.
یکی از معروفترین تصنیفهای مرتبط با او، «گیلانجان» است که توسط جهانگیر سرتیپپور و به مناسبت بازگشت دخترش «گیلان» از سفر سروده شد. این تصنیف توسط فهیمه اکبر، احمد عاشورپور و محمد نوری اجرا شده و همچنان یکی از نمادهای موسیقی گیلکی محسوب میشود.
ازدواج فهیمه اکبر و زندگی در گیلان
فهیمه اکبر در سال ۱۳۱۷ خورشیدی با محسنخان اکبر ازدواج کرد و پس از آن به گیلان نقل مکان نمود. همسرش، محسنخان اکبر، فرزند فتحالله خان اکبر (سپهدار اعظم رشتی، صدر اعظم دوره احمد شاه قاجار) بود و خود نیز در مجلس شورای ملی و سازمان اوپک نماینده ایران محسوب میشد.
با سکونت در گیلان، فهیمه علاقه وافری به فرهنگ و موسیقی محلی این خطه پیدا کرد. این علاقه او را بر آن داشت که پژوهشهایی در مورد آواهای موسیقی، فرهنگ و آداب و رسوم مردم گیلان انجام دهد. یکی از مهمترین نتایج این پژوهشها، تألیف کتاب «طباخی گیلان» در سال ۱۳۳۸ خورشیدی بود که در همکاری با محمد فروغنیا منتشر شد. این اثر، نخستین کتاب دستور پخت غذاهای محلی گیلان محسوب میشود و در سال ۱۳۹۲ نیز توسط انتشارات «فرهنگ ایلیا» بازنشر شد.
فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی
علاوه بر موسیقی، فهیمه اکبر در زمینههای اجتماعی و فرهنگی نیز فعالیتهای گستردهای داشت. او در سال ۱۳۳۵ خورشیدی برای اولین بار، غرفه صنایع دستی گیلان را در جشنواره فرهنگی و هنری تهران افتتاح کرد. در آن زمان، صنایع دستی ایران چندان شناخته شده نبود، اما این نمایشگاه توانست گام مهمی در معرفی هنرهای بومی گیلان بردارد.
از دیگر فعالیتهای اجتماعی او میتوان به عضویت در انجمنهای خیریه و سازمانهای زنان اشاره کرد. وی مسئول کمیسیون هنری جمعیت راه نو بود که در سال ۱۳۳۴ خورشیدی به همت مهرانگیز دولتشاهی تأسیس شد. این جمعیت نقش مهمی در آموزش و آگاهیبخشی به زنان داشت.
همچنین، نام او در کتاب «بیمارستانهای رشت» نوشته دکتر سید حسین تائب به عنوان عضو و بازرس نخستین هیئتمدیره بنگاه حمایت مادران و نوزادان رشت (زایشگاه رشت) در سال ۱۳۲۰ خورشیدی ثبت شده است. این نهاد در سالهای جنگ جهانی دوم برای بهبود وضعیت بهداشت و درمان زنان و نوزادان تأسیس شده بود.
ویژگیهای شخصی و میراث فرهنگی
فهیمه اکبر علاوه بر تسلط بر زبانهای روسی، آلمانی، انگلیسی و فرانسوی، به این زبانها ترانههایی نیز اجرا میکرد. در اواسط دهه ۱۹۹۰ میلادی، یک سیدی از اجراهای او در کشور آمریکا منتشر شد که توجه علاقهمندان به موسیقی سنتی ایران را به خود جلب کرد.
او همچنین در مقدمه کتاب «اوخان» درباره ضرورت شناساندن فرهنگ بومی ایران نوشت:
“ما باید از زندگی، هنرها و صنایع مردم هر استان نمایشگاههایی در تهران برگزار کنیم تا آنان که امکان سفر ندارند، از این زیباییها بهرهمند شوند. هنرمندان نیز با دیدن استقبال مردم، تشویق شوند تا آثار خود را گسترش دهند.”
فرزندان و میراث جاودان فهیمه اکبر
ثمره ازدواج فهیمه اکبر و محسنخان اکبر، سه فرزند به نامهای گیلان، گلی و فتحالله بود. ترانه معروف «گیلانجان» که امروزه یکی از محبوبترین تصنیفهای گیلکی است، به مناسبت ورود گیلان خانم اکبر به رشت سروده شد.
درگذشت و میراث ماندگار
هرچند تاریخ دقیق درگذشت فهیمه اکبر مشخص نیست، اما میراث ارزشمند او در موسیقی، پژوهشهای فرهنگی و فعالیتهای اجتماعی همچنان زنده است. تلاشهای او در حفظ و معرفی فرهنگ گیلان و موسیقی محلی ایران تأثیر ماندگاری در تاریخ فرهنگ کشور داشته است.
نتیجهگیری
فهیمه اکبر نه تنها بانویی هنرمند و موسیقیدان برجسته، بلکه فعال اجتماعی و فرهنگی تأثیرگذار بود که با تلاشهای خود توانست موسیقی و فرهنگ گیلان را به سطح ملی و بینالمللی معرفی کند. او نمونهای از زنان پیشرو و آگاه بود که در دوران خود توانست تأثیر عمیقی بر هنر، فرهنگ و جامعه ایران بگذارد.
یاد و نام او، همچون نغمهای شیرین از دیار گیلان، جاودانه خواهد ماند.
افزودن دیدگاه