خانوادهها و بازماندگان قربانیان جنگ از دو طرف مذاکرات صلح افغانستان می‌خواهند تا پرداختن به گذشته و حقوق قربانیان باید بخشی مهم از دستور کار مذاکرات صلح باشد. چنانچه در گردهمایی که روز دوشنبه (24 سنبله) از سوی تعدادی از خانوادهها و بازماندگان قربانیان جنگ در تپه‌ی موسوم به «گلزار شهدای دانایی» که محل دفن شهدای رویداد انتحاری 24 اسد 1397 در مرکز آموزشی موعود است، با حضور رسانه‌ها و نهادهای حقوق بشری برگزار شده بود، اعضای این گردهمایی از دو طرف مذاکره‌کننده صلح خواستند تا در مذاکرات بین‌الافغانی میان حکومت افغانستان و گروه طالبان که در قطر در جریان است، به خواسته‌ها و حقوق قربانیان جنگ نیز توجه جدی صورت بگیرد.
با این‌حال، جنگ و صلح افغانستان وارد مرحله‌ی پیچیده و مبهم شده است. در حالی‌که حکومت افغانستان در تلاش است تا با حفظ دستاورهای این دو دهه، با احترام به ارزش‌های حقوق بشری با طالبان به عنوان گروهی که دو دهه در جنگ با حکومت افغانستان بوده است، به توافق صلح برسد، اما خانوادهها و بازماندگان قربانیان در این میان خود شان را حاشیه می‌بینند و نگران هستند که با وجود از دست دادن عزیزان شان، اکنون حقوق آنها نیز به باد فراموشی سپرده شود. چنانچه آن خانم بزرگ‌سالی که در کنار لوحه‌سنگ نواسه اش نشسته بود و توأم با اشک می‌گفت: «من نمی‌توانم این جنایت‌ها را فراموش کنم. حکومت نباید با خون نواسه‌ام معامله کند. گناه نواسه ام این بود که در صنف نشسته بود و درس می‌خواند، اما جنایت‌کاران با انتحاری او را تکه تکه کردند. چگونه می‌توانم فراموش کنم یا آن جنایت‌کاران را ببخشم که نواسته ام را از من گرفتند.»
مذاکرات صلح بین‌لافغانی که روز شنبه (22 سنبله) در شهر دوحه پایتخت قطر، با سخنرانی داکتر عبدالله عبدالله، رییس شورای عالی مصالحه ملی، ملا عبدالغنی برادر، معاون شورای رهبری و رییس دفتر سیاسی طالبان در قطر، وزرای خارجه کشورهای مختلف از جمله آمریکا، چین، پاکستان و هند، سازمان‌های بین‌المللی مثل سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا، ناتو و سازمان همکاری‌های اسلامی آغاز شد؛ قرار است تیم مذاکره‌کننده دو طرف در هفته‌ها و ماه‌های پیش‌روی در مورد مسایل مورد منازعه، از جمله نوعیت نظام سیاسی، قانون اساسی، ارزش‌های دموکراتیک که در سال‌های پسین تا حدی نهادینه شده، و مسایل مورد مناقشه دیگر گفتگو کنند تا در نهایت پس از دو دهه جنگ طالبان با دولت افغانستان، دو طرف به توافق صلح دست یابند. با این‌حال، در هیچ یک از تیم‌های مذاکره‌کننده دو طرف مذاکرات صلح بین‌الافغانی، هیچ نماینده‌ی از خانواده و بازماندگان قربانیان جنگ افغانستان که در واقع آسیب‌دیدگان اصلی این جنگ بوده اند، حضور ندارد.
خواست‌های بازماندگان قربانیان جنگ
تعدادی از خانواده‌های که اعضای فامیل شان را در جنگ، حملات انتحاری و انفجاری از دست داده اند، در گردهمایی امروز از این‌که در روند مذاکرات صلح بین‌الافغانی نادیده گرفته شده اند و غایب هستند، اعتراض داشتند. چنانچه پدر یکی از شهدای که در حمله انتحاری بر مرکز آموزشی موعود شهید شده بود، گفت که؛ «چرا باید کسانی در مورد خون پسر من تصمیم بگیرند و با قاتلان مردم ما صلح کنند که هیچ آسیب واقعی از جنگ ندیده اند؟ ما وقتی به مذاکرات صلح امیدوار می‌شویم که در آن‌جا نماینده‌ی از ما باشد؛ نماینده از طرف قربانیانی که عملاً در جنگ عزیران شان را از دست داده اند.»
با این‌حال، در مقدمه‌ی قطعنامه 8 ماده‌ای که از سوی اشتراک‌کنندگان این گردهمایی به خوانش گرفته شد، آمده است که؛ «از دید ما صلح نمی‌تواند بدون رعایت حقوق بشر، تأمین عدالت و برابری، پایان‌دادن به فرهنگ معافیت و خشونت، ممکن و پایدار باشد. شرط لازم تحقق حقوق بشر و عدالت در روند صلح، زمینه‌سازی برای مشارکت مستقیم و معنادار قربانیان در روند مذاکرات صلح و اجرای سازکار رسیدگی به حقوق و مطالبات قربانیان در آن است.» در گردهمایی در تپه گلزار شهدایی دانایی برگزار شد، در کنار خانوادهها و بازماندگان قربانیان جنگ، نمایندگان نهادهای حقوق بشری همچون کمیسیون مستقل حقوق بشر و سازمان حقوق بشر و دموکراسی افغانستان که در راستای دادخواهی حقوق قربانیان جنگ، مستندسازی روایت قربانیان جنگ فعالیت دارند، نیز حضور داشتند.
براساس قطعنامه‌ی که خوانده شد، خواست‌های عمده خانواده و بازماندگان قربانیان جنگ عبارت است از این‌که؛ 1) در نخست دو طرف باید آتش‌بس فراگیر و دایمی برقرار کنند، چرا که از قربانی‌شدن بیشتر مردم جلوگیری شود. 2) طرف‌ها براساس منافع کشور، از این فرصت تاریخی برای دستیابی به صلح عادلانه، قربانی‌محور و پایدار که در آن حقوق بشری و شهروندی مردم افغانستان تضمین باشد، استفاده کنند. 3) مذاکرات باید زمینه دسترسی قربانیان به عدالت، حقیقت و جبران خسارت مادی و معنوی برای آنها را فراهم کند و تضمین کند که چنان فاجعه‌هایی دیگر رخ نمی‌دهد. 4) در مذاکرات باید نمایندگانی از خانوادهها و بازماندگان قربانیان جنگ حضور و مشارکت اثرگذار داشته باشند تا از حقوق قربانیان در آن حفاظت و دفاع کنند. 5) دو طرف باید کمیته اختصاصی مشترکی را برای پیگیری مطالبات اساسی قربانیان و بازماندگان آنها در اسرع وقت تشکیل بدهند و این ساختار بخش کلیدی سازوکار پروسه گفتگو باشد. 6) دو طرف میکانیزم تعریف شده «دسترسی و ارتباط با قربانیان» را ایجاد نماید تا قربانیان و بازماندگان آنها بتوانند بدون موانع به کمیته اختصاصی مشترک امور قربانیان، به سایر ساختارها و برنامه‌های ذیربط دسترسی داشته باشند و برنامه‌های هماهنگ شده شان را تطبیق نمایند. 7) خانواده قربانیان جنگ در چارچوب شبکه ملی صلح قربانی-محور، به زودی جرگه ملی قربانیان را برگزار کرده در کنار تبیین مطالبات اساسی خویش، گروه کاری صلح قربانی-محور را ایجاد خواهند کرد تا به صورت متمرکز و نظام‌مند با گروه‌های مذاکره‌کننده‌ی هردو طرف، کمیته اختصاصی مشترک امور قربانیان و سایر نیروهای ذیربط به گفتگو و مذاکره نمایند. 8) خانوادهها و بازماندگان قربانیان جنگ در شبکه ملی صلح قربانی_محور گردهم آمده تا به پروسه صلح قربانی_محور کمک نمایند، به روند رسیدگی همه جانبه مطالبات اساسی قربانیان یاری برسانند و برای ایجاد یک صلح پایدار و برگشت ناپذیر ضمانت خلق کنند.
مذاکرات بین‌الافغانی در غیبت قربانیان جنگ
باآن‌که در نشست افتتاحیه مذاکرات صلح بین‌الافغانی از سوی کشورهای مختلف تأکید شد که حقوق قربانیان جنگ باید در این مذاکرات درنظر گرفته شود، طوری‌که وزیر خارجه هسپانیا به صراحت گفت: «نمی‌توانیم که نقش قربانیان را فراموش کنیم، خاطرات آنها بر روایت‌های هراس‌افگنانه اثر گذار است. آواز آنها باید شنیده شود.» با این‌حال، تاکنون حکومت افغانستان در مورد این‌که خواست‌های قربانیان جنگ در مذاکرات صلح بین‌لافغانی لحاظ می‌شود یا نه، پاسخ روشن ارائه نکرده است. اما از سوی دیگر، سهیل شاهین، یکی از اعضای تیم مذاکره‌کننده طالبان در در پاسخ به این سوال که؛ «موقف طالبان در قبال قربانیان جنگ چیست؟» می‌گوید؛ «طالبان هفتاد درصد خاک افغانستان را در کنترل دارند و به همین دلیل قربانیان بیشتر داشته اند. بنابراین آنها در مذاکرات درنظر گرفته می‌شود. در جریان مذاکرات این موضوع مورد بحث قرار خواهد گرفت. اما در مورد این‌که چه تصمیم گرفته می‌شود، این موضوع باید آن وقت مورد بحث قرار بگیرد.» وی در پاسخ به این سوال که عدالت در قبال قربانیان چگونه تأمین خواهد شد؟ پاسخ مشخص ندارد و می‌گوید که در جریان مذاکرات روی آن بحث خواهد شد. اما در عدم موجودیت نماینده از سوی خانواده و بازماندگان قربانیان جنگ، آیا دو طرف جنگ و صلح در جریان مذاکرات به مسئله عدالت انتقالی در قبال قربانیان جنگ توجه خواهند کرد؟ که در پاسخ به این سوال، جواد زاولستانی، رییس اجرایی سازمان حقوق بشر و دموکراسی افغانستان، باور دارد؛ «تصمیم‌گیری در مورد قربانیان جنگ بدون حضور، مشورت و مشارکت قربانیان جنگ بی‌معنا است. به این‌خاطر که احتمال دارد دو طرف مذاکره‌کننده تصمیمی را بگیرند که برای خانواده و بازماندگان قربانیان جنگ قابل نباشد و نیازهای اساسی قربانیان جنگ را پاسخ نگوید. به همین خاطر است که ما خواستار تشکیل کمیته یا گروه کاری مشترک در رابطه به مسایل مرتبط با قربانیان جنگ شده ایم که متشکل از قربانیان جنگ، کارشناسان ملی و بین‌المللی که در کشورهای مختلف تجربه چنین مذاکرات را داشته اند، و دو طرف مذاکره‌کننده باشد.»
آقای زاولستانی با اشاره به این‌که صلح و تأمین عدالت بدون درنظرداشت مشارکت قربان جنگ ناممکن است، باور دارد «تجربه‌های مصالحه و حل منازعه در کشورهای مختلف نشان داده که در چنین مذاکرات در صورت عدم حضور قربانیان جنگ، عدالتی که درنظر گرفته می‌شود، به نوعی عدالت به نفع برندگان جنگ است و معطوف به قربانیان جنگ نیست. بنابراین، این نوع عدالت بر قربانیان جنگ تحمیل می‌شود، که در آن‌صورت در چارچوب مفهوم عدالت یک نوع بی‌عدالتی جدید در حق قربانیان جنگ صورت می‌گیرد. به همین دلیل نیز مشارکت قربانیان جنگ در جریان مذاکرات صلح حیاتی و مهم است.» ایشان معتقد است؛ مسئله دیگری که حضور و مشارکت قربانیان جنگ را در جریان مذاکرات الزامی می‌نماید، این‌که بایستی پروسه مصالحه و گفتمان صلح باید قربانی_محور باشد. چرا که این مصالحه قربانی_محور معطوف به آینده‌ای است که در آن جنایت جنگی تکرار نخواهد شد. و این در صورتی ممکن است که قربانیان جنگ نقش محوری داشته باشند و پروسه مصالحه معطوف به التیام زخم جنگ و نیازهای قربانیان جنگ باشد. در غیر این‌صورت و بدون توجه به زخم‌های قربانیان جنگ، عدم پاسخ‌گویی به نیازهای قربانیان و بدون حضور و مشارکت نمایندگان آنها در جریان مذکرات، حکومت افغانستان با گروه طالبان اگر هم به توافق صلح دست یابند، آن صلح مثبت و پایدار نخواهند بود.