مرادخانی نام منطقه‌ای در نزدیکی ارگ ریاست جمهوری افغانستان در کابل است؛ محله‌ای در کنار دریای کابل که در زمان حکومت تیمورشاه درانی به یکی از فرماندهان و سران قوم قزلباش به نام مراد خان، هدیه داده شد.
بیشتر خانه‌های این منطقه گلی است و معماری که در آن به‌کار گرفته شده، سبک کلاسیک و هنر معماری اسلامی دارد. دیوارهای آب‌ریخته و کاه‌گلی و هم‌چنان دروازه‌ها و پنجره‌های چوبیِ خانه‌ها به‌خوبی تاریخی بودن این منطقه را نمایش می‌دهد. شالود‌ه‌های ساختمان‌های قدیمی مرادخانی کابل بر سنگ، خشتِ خام و چوب استوار شده است.
براساس تحقیقات “بنیاد فیروز کوه”-نهادی که کار حفظ و نگهداری این منطقه تاریخی را برعهد دارد-معماری مرادخانی ریشه در معماری شهرهای اسلامی دارد که از اسپانیا تا هند مشاهده می‌شود. خیابان‌ها و کوچه‌های آن، دروازه‌های محکمی دارد که در زیر دیدبان‌ها و طاق‌ها قرار دارند.
آنچه که در مرادخانی کابل قابل توجه است، دروازه‌های کوتاه و کوچه‌های سرپوشیده‌ای است که به‌گونه‌ای نشان‌دهنده‌ی نوعی سیستم دفاعی منحصر به فرد این منطقه را نشان می‌دهد.
در سایر شهرهای اسلامی به‌طور معمول دروازه‌ها طوری ساخته شده که دو شترِ باردار هم‌زمان می‌تواند از آن عبور کند و هم‌چنان از نگاه ارتفاع، یک اسب سوار می‌تواند بدون این که از اسبش پایین شود، وارد شهر شود. اما دروازه‌های ساختمان های قدیمی مرادخانی، بسیار کوتاه است و بر عکسِ پنجره‌های بزرگی که رو به حویلی دارد، پنجره هایی که به سمت بیرون باز می شوند، بسیار کوچک هستند.
با این وجود تمام خانه‌های این محل که شامل بیش از 64 ساختمان می‌شود، در وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان به عنوان آثار فرهنگی افغانستان ثبت شده است.
مرادخانی کابل در چندین نهاد بین المللی که در بخش آثار فرهنگی و باستانی کار می‌کند نیز به ثبت رسیده است. این منطقه در بنیادآثار باستانی جهان ( world monument found) به نام مرادخانی (Murad Khane) ثبت شده است.
هم‌چنان در سازمان حفظ میراث‌های فرهنگی آسیایی “یونسکو” نیز از کل منطقه تاریخی مرادخانی، تنها ساختمانی که اکنون دفتر نهاد فیروز کوه در آن موقعیت دارد به عنوان اثر تاریخی و باستانی با عنوان سرای بزرگ (Great Sarai) به ثبت رسیده است.
احیای دوباره
مرادخانی که در حدود 260 سال از ساخت آن می‌گذرد، هدیه‌ای از سوی تیمورشاه درانی به یکی از مهندسان موفق آن وقت بوده است.
مراد خان مهندس با مهارت و توانایی بود که تیمورشاه درانی، معماری و شکوه شهر احمدشاهی قندهار را مدیون هنرهای مهندسی او بود. زمانی که تیمورشاه درانی پایتخت افغانستان را از قندهار به کابل انتقال داد، به پاس قدردانی از زحمات او در ساخت شهر قندهار، منطقه‌ای در نزدیکی صدارت افغانستان در کابل را به او بخشید که به نام مرادخانی شهره شد.
مرادخانی به‌‌نوعی نمادی از معماری قدیمی افغانستان و در کل، نشانه‌ای از بافت قدیم شهر کابل است. قسمت زیادی از این منطقه در اثر جنگ‌های طولانی، فقر و بی‌توجهی تخریب گردیده است. بر اساس پروژه‌ی احیای مجدد مکان‌های تاریخی، تصمیم گرفته شد که خانه و تعمیر گِلی سنتی، بشمول “قصر سرای بزرگ” بازسازی شده و دوباره احیا گردد.
بنیاد فیروزه کوه و دولت افغانستان در سال ۲۰۰۶ میلادی توافق کردند تا نماد شهر قدیمی کابل را دوباره بازسازی کنند.
هدایت‌الله احمدزی، مسوول بخش مهندسی بنیاد فیروزکوه و رییس دفتر این بنیاد در منطقه مرادخانی به خبرنامه گفت، به دلیل این‌که منطقه مرادخانی خط مقدم جنگ‌های داخلی بعد از سقوط حکومت کمونیستی در سال ۱۳۷۱ بوده، ویران شده و به انباری از زباله‌ها تبدیل شده بود.
او می‌گوید تصمیم دولت‌های وقت به تخریب مرادخانی و ایجاد ساختمان‌های مدرن در این منطقه نیز باعث شده بود که مرادخانی کاملا فراموش گردد. به گفته او، حتی بعضی از آثار تاریخی چوبی و منحصر به فرد آن نیز به یغما رفته بود. در زمستان‌های سرد کابل، این آثار گران‌بها چوب سوخت بخاری‌های چوبی شهروندان کابل می‌شد.
این محل بعد از جنگ‌ها تا سال ۲۰۰۶ میلادی به صورت متروکه باقی ماند و ساکنان آن مهاجر شدند. به گفته آقای احمدزی کوچه‌ها پر از زباله شده بود. با این وجود در این منطقه سیستم آب، برق و فاضلاب کاملا از بین رفته و تسهیلاتی برای زندگی در این محل وجود نداشت. به گفته‌ی او، تیم بازسازی مرادخانی از این محل بیشتر از 25 هزار متر مکعب زباله جمع آوری نمودند.
در حال حاضر از ۱۰۵ خانه‌ای که قبل از آغاز جنگ و ناامنی در این محل وجود داشت، حالا تنها ۶۵ خانه باقی مانده است. گسترش ساختمان‌های جدید، ادارات دولتی و توسعه خیابان‌ها، مرادخانی را قبلا با خطر ویرانی کامل روبرو کرده بود.
مسوول مهندسی بنیاد فیروزکوه می‌گوید برخی از ساختمان‌هایی که قرار بود جایگزین مرادخانی شوند نیز حدود ۴۵ الی ۵۰ سال قبل ساخته شده بودند، ولی جنگ‌های داخلی این طرح را به تعویق انداخت.
اکنون کوچه‌ها سنگ فرش شده، سیستم آب و برق احیا شده و سیستم فاضلاب آن نیز بازسازی شده است. در این محل مکتب و کلینک هم ساخته شده و پاک‌کاری و مراقبت از این محل نیز به صورت مداوم ادامه دارد.
حفظ اصالت شهر
در بازسازی مرادخانی تلاش شده است تا از موادی استفاده شود که در ساخت ساختمان‌های اولیه مرادخانی استفاده شده بود. سنگ، چوب، گل و کاه، مواد اصلی برای بازسازی مرادخانی بوده است.
آقای احمدزی می‌گوید که در کنار آن تلاش شده که به مردم محل و سایر علاقه‌مندان نیز در زمینه بازسازی آثار تاریخی آموزش‌های لازم داده شود. در فیروز کوه، به رشته‌هایی مانند سرامیک‌سازی، حکاکی روی چوب، زرگری و خطاطی توجه شده تا این هنرها دوباره در افغانستان جان بگیرد که به‌گفته‌ی او، سالانه حدود ۴۰ نفر از این چهار رشته فارغ شده و زمینه کار نیز برای آنان فراهم می‌شود.
براساس گزارش‌ها برای بازسازی مرادخانی کابل، ۲۵ میلیون دالر هزینه شده است ولی آقای احمدزی درباره رقم دقیق بودجه‌ی بازسازی آن، اظهار بی‌اطلاعی می‌کند. به گفته او، در ابتدا در این منطقه تاریخی کابل، 70 درصد باشندگان آن را قزلباش‌ها تشکیل می‌دادند، اما اکنون در حدود 30 درصد ساکنان آن قزلباش هستند.
اهمیت تاریخی
مرادخانی کابل محلی است که در روز ۲۸ اسد سال ۱۲۹۸خورشیدی، امان الله، شاه جوان و ملی‌گرای افغانستان در میان شور و هیجان مردم در میدان مرادخانی کابل، استقلال افغانستان را از امپراطوری وقت بریتانیا اعلام کرد.
در کنار آن زمانی مرادخانی محل استقرار بسیاری از نهادهای حکومتی، انبارهای ذخیره مواد غذایی، مراکز بازرگانی، بازار زرگرها، مس‌گرها، قالی فروشان و بسیاری از مشاغل دیگر بوده است.
شهرت مرادخانی تنها به تاریخی بودنش محدود نیست. به گفته‌ی هدایت الله احمدزی مسوول بازسازی و مهندسی نهاد فیروزکوه، اولین مدرسه جدید افغانستان، حدود ۱۱2 سال قبل در ساختمان‌های گِلی مرادخانی تاسیس شد.
پس از آن، این محل تبدیل به یک مکان فرهنگی شد؛ جایی که محمود طرزی، پدر مطبوعات افغانستان برای نخستین بار، چاپ نامه‌های رسمی و هم‌چنان چاپ پول را در این محل آغاز کرد.
با این وجود، مسوولان بنیاد فیروز کوه تصمیم دارند که این مکان تاریخی را در سازمان یونسکو نیز ثبت نمایند. آنان می‌گویند در حال حاضر نیز روی بازسازی و حفظ این منطقه تاریخی کار می‌کنند و تلاش دارند که تمام نقاط این محل قدیمی کابل به‌‌شمول مغازه‌های اطرافش را، به‌‌شکل ابتدایی و با حفظ اصالت تاریخی آن، معماری و بازسازی کنند.
فیروز کوه
بنیاد فیروز کوه در سال ۲۰۰۶ به درخواست چارلس جورج شهزاده‌ی بریتانیا ، حامد کرزی رییس جمهوری پیشین افغانستان و روری استیوارت، نویسنده و دیپلومات اسکاتلندی به منظور ایجاد اشتغال و آموزش مهارت و حفظ و نگهداری مناطق تاریخی به منظور تقویت حس هویت ملی مردم این کشور تاسیس شد.
این بنیاد به نام “فیروزکوه” مرکز ولایت غور که زمانی پایتخت مشهور افغانستان قدیم بود، نام‌گذاری گردید.
در این نهاد هم‌چنین، انستیتوت ملی آثار هنری و معماری افغانی نیز ایجاد شد که سالانه، ۲۰۰ مرد و زن در آن در بخش‌های نجاری، کلالی، خطاطی، نقاشی میناتوری، ساخت زیورات و قطع سنگ های قیمتی آموزش می بینند. این انستیتوت بخاطر تربیت نسل جدید صنعت‌گران مرد و زن در چهار رشته، به داوطلبان در یک دوره 3 ساله آموزش می دهد.
در حال حاضر تعدادی از فارغان این دوره ها در داخل دفتر بنیاد فیروز کوه دارای کارگاهی هستند تا آموخته های شان را به بازار ارائه کنند. آموزگاران تا به حال و در مجموع به ارزش بیش از ۲،۵ میلیون دالرامریکایی تولیدات صنعتی افغانی را به فروش رسانده اند.
بنیاد فیروز کوه یک سازمان بین المللی غیرانتفاعی است که مرکز آن در کابل قراردارد و روی حفظ تاریخی صنایع معماری و سنتی افغانی تمرکز دارد، این بنیاد، جایزۀ سال۲۰۱۳ میلادی حفظ میراث های فرهنگی آسیایی یونسکو را بخاطر بازسازی “سرای بزرگ کابل” بدست آورده است.
محمد رضا جعفری و سکینه امیری هم‌کاران این گزارش بوده اند.