حسن روحانی، رییس جمهور ایران در همایش مقابله با “گرد و غبار” در تهران گفته است که کشورش در قبال ساخت بندهای متعدد از جمله بندهای کجکی، کمال خان و سلما در افغانستان نمی‌تواند بی‌تفاوت باشد. او گفته این بندها بر استان‌های خراسان و سیستان و بلوچستان ایران تاثیرگذار است.
رییس جمهور ایران درحالی این گفته‌ها را مطرح می‌سازد که دولت افغانستان بازسازی و اعمار چندین بند بر روی دریاهای هلمند و هریرود را روی دست گرفته و در پی مدیریت و کنترل منابع آبی خود است. از این میان بند سلما در ولایت هرات افتتاح شده و مرحله سوم پروژه اعمار بند کمال خان در ولایت نیمروز به تازگی آغاز شده است.
ایران درحالی از اعمار بند در خاک افغانستان نگران است که در ماه جدی 1394 خورشیدی عبدالله عبدالله، رییس اجرایی افغانستان در سفری به تهران روی توسعه و گسترش مناسبات دو کشور تاکید کرد. ایران و افغانستان در آن زمان بیانیه مشترکی را منتشر کردند که در آن دو طرف توافق کرده بودند یک کارگروه مشترک مطالعات خود را در مورد وضعیت آبی و ظرفیت هریرود روی دست گیرد تا بر اساس آن، مذاکرات به منظور بهره‌برداری معقول و عادلانه مطابق حقوق و اصول بین‌المللی در چارچوب بسته همکاری میان دو طرف در بخش‌های اقتصادی، ترانزیتی و تجارتی انجام شود.
در بخشی از این بیانیه آمده است که “طرفین بر اجرای همه جانبه و کامل معاهده 1351 راجع به آب هیرمند و برگزاری جلسات منظم کمیساران آب هیرمند طی برنامه و جدول زمانی مشخص تأکید نمودند.”
تحقیقات نشان می‌دهد که افغانستان تنها از 30 درصد آب خود استفاده می‌کند و 70 درصد آب این کشور به کشورهای همسایه آن سرازیر می‌شود. اما اکنون افغانستان تصمیم دیگری گرفته است. محمد اشرف غنی، رییس جمهور افغانستان در مراسم افتتاح بند سلما یا بند دوستی افغانستان و هند در ماه جوزای سال گذشته گفت اعمار این بند نقش حیاتی در بازگرداندن نشاط و امید به خانه های افغان ها دارد.
او افزود که “آب خود را با رعایت قواعد بین‌المللی مهار می‌کنیم تا خانه و زمین مردم خود را از سیلابهای ویران‌گر نجات دهیم. میخواهیم زمین‌های تشنه‌ی ما که سالیان متمادی از خشکی و خزان‌زدگی درد می‌کشیدند، تازه و سر سبز شوند.”
منازعه بر سر آب میان افغانستان و همسایه غربی‌اش ایران امر تازه‌ای نیست. ریشه این منازعه به دهه 1870 میلادی می‌رسد. افغانستان در حوزه غرب دو منبع آبی مشترک با ایران دارد. دریای هریرود و هلمند از خاک افغانستان سرچشمه گرفته و به خاک ایران می‌ریزد.
در مسیر دریای هریرود نزدیک به 1.3 میلیون افغان زندگی می‌کنند و تقریبا سه برابر این جمعیت از ایرانی‌ها که 3.4 میلیون تن می باشند، به آب این دریا وابسته‌اند. با اعمار بند سلما در مسیر این دریا ایران امنیت بیشتر آبی‌اش را در معرض خطر می‌بیند.
منازعه آب هلمند
اختلاف بر سر آب میان افغانستان و ایران به زمانی بر می‌گردد که افغانستان تحت حمایت بریتانیا قرار داشت. در این دوره یک افسر بریتانیایی مرز ایران و افغانستان را بر روی شاخه اصلی هیرمند (هلمند) در دلتا قرار داد و در سال 1950 میلادی ایران و افغانستان “کمیسیون دلتا” را برای بررسی و سنجش سهم آب دو کشور ایجاد کردند.
در سال 1973 میلادی امیر عباس هویدا نخست وزیر ایران و محمد موسی شفیق نخست وزیر افغانستان به توافقی رسیدند تا حجم آبی که باید وارد ایران شود را تعیین کنند. براساس این توافق 26 متر مکعب آب در هر ثانیه یا 850 میلیون متر مکتب در یک سال سهم ایران در نظر گرفته شد.
این توافق ادامه نیافت؛ چندین رویداد سیاسی بهم پیوسته در افغانستان و ایران از جمله کودتای 1973 در افغانستان، انقلاب ایران، تجاوز شوروی به افغانستان در سال 1979 و ظهور و سقوط طالبان مانع حل مناقشات آبی دو کشور شد.
پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان و در جریان خشک‌سالی‌های 1998 تا 2001 میلادی، امارت اسلامی طالبان دریچه سد کجکی رود هلمند را بر روی ایران بست. پیامد این کار تاثیرات بسیار روی تالاب هامون که از آب هلمند سیراب می‌شد، برجای گذاشت.
براساس گزارش‌ها، بستن آب بر روی ایران در زمان طالبان سبب از بین رفتن تولیدات طبیعی در استان‌های سیستان و بلوچستان ایران گردید و باشندگان این مناطق مهاجر شدند.
بند کمال خان
حکومت وحدت ملی افغانستان در دو سال اخیر کار اعمار چندین بند، از جمله بند کمال‌خان را روی دست گرفته است. در ماه ثور سال جاری ساخت قسمت سوم بند کمال خان در ولایت غربی نیمروز توسط محمد اشرف غنی آغاز شد. بودجه ساخت این بند حدود 78 میلیون دالر گفته شده که از بودجه‌ی توسعه‌ای دولت افغانستان تمویل می‌شود.
این بند که بر دریای هلمند اعمار می‌شود، برای اولین بار کار آن در سال 1345 خورشیدی آغاز شده بود اما جنگ‌ها و تحولات سیاسی در افغانستان کار ساخت آن را به تعویق انداخت. این بند دارای سه بخش است که کار ساختمانی بخش اول آن از سوی شرکت “تدس” تاجیکستان در ماه اسد سال ۱۳۹۱ خورشیدی با هزینه ۹.۸۴ میلیون دالر امریکایی تکمیل شد و کار روی بخش دوم این بند در اواخر سال ۱۳۹۰ خورشیدی شروع شد و در ماه میزان سال ۱۳۹۴ تکمیل گردید.
همزمان با پایان یافتن کار بخش دوم این بند، نیروهای مرزی ایران با کارمندان وزارت انرژی و آب افغانستان درگیر شدند و دست‌کم چهار کارمند وزارت انرژی و آب افغانستان زخمی گردید. ایران در آن زمان اعمار این بند را خلاف معاهده محمد موسی شفیق و عباس هویدا خواند اما افغانستان با رد این ادعا گفت ساخت این بند برای مهار آب‌های مرزی این کشور، از حقوق افغانستان است.
واکنش تند روحانی
اکنون که کار روی بند کجکی، کمال خان، بخش‌آباد و سلما در حوزه غرب افغانستان جریان دارد، ایران مدعی است که اعمار این بندها روی استان‌های خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان تاثیرگذار است و محیط زیست این کشور را آسیب می‌زند.
حسن روحانی، رییس جمهور ایران در همایش مقابله با گرد و غبار گفته است که “ما نمی‌توانیم در برابر آنچه محیط زیست ما را تخریب می‌کند، بی تفاوت باشیم. احداث سدهای متعدد در افغانستان و بندها از جمله کجکی، کمال خان، سلما و دیگر سدها و بندها در شمال و جنوب افغانستان بر استان خراسان ما، بر سیستان و بلوچستان ما تاثیرگذار است.”
آقای روحانی افغانستان را در کنار سایر کشورهای منطقه جزو کشورهایی خواند که منشأ گرد و غبار در ایران اند. به گفته‌ی او اگر هامون به‌طور کامل خشک شود، گرد و غبار ناشی از آن استان سیستان و بلوچستان ایران و مناطقی از افغانستان را متاثر خواهد ساخت.
https://www.youtube.com/watch?v=uGuDiLOoXRI
پاسخ افغانستان
اما افغانستان روایت دیگری دارد. مقامات افغان می گویند که جریان کنترل آب‌ها در داخل افغانستان تهدیدی برای کشورهای همسایه کابل نیست. آنان باور دارند که این موضوع فرصت مشترک برای همکاری‌های منطقه‌ای است که باید مورد استقبال کشورهای همسایه افغانستان قرار گیرد.
بصیر عظیمی معاون وزارت انرژی افغانستان در گفت‌وگو با خبرنامه گفت که افغانستان یک کشور زراعتی است و مدیریت و کنترل آب‌ها در داخل این کشور باعث رونق اقتصادی، کاهش مهاجرت و کشت مواد مخدر شده و سبب ایجاد یک افغانستان پررونق و با اقتدار می‌گردد.
او می‌افزاید که “کشورهای همسایه اگر روابط و تعامل خود را براساس احترام متقابل بنا کرده اند و خواهان یک افغانستان آباد و آزاد هستند نه تنها نه باید این را به‌عنوان یک تهدید بدانند بلکه باید از آن استقبال و همکاری بکنند.»
تنها ایران نگران سدسازی در افغانستان نیست. کابل نیز نگرانی‌های بسیار جدی در ارتباط به نحوه مدیریت آب‌های فرامرزی در داخل ایران دارد. اعمار بندهای آب در خاک ایران و در مناطق مرزی افغانستان اثرات بد زیست محیطی را بر مناطق مرزی افغانستان گذاشته است.
به گفته‌ی بصیر عظیمی نمک‌زاری که در ولسوالی غوریان است تا تالاب‌های خود هامون در ولایت نیمروز، از دریاهای فصلی و دایمی و سیلاب‌ها تغذیه می‌شد و بندهایی که توسط ایران در خطوط مرزی ساخته شده است، همه این مناطق خشک شده و مردم آن مجبور به کوچ اجباری شده‌اند.
این مقام دولت افغانستان می‌گوید که “بحث سوم این است که مناطق غربی افغانستان خود با بحران آب مواجه است. اگر به این مناطق در قسمت مدیریت منابع آب اقدامات صورت نگیرد، در این مناطق به مشکلات جدی کمبود آب مواجه می‌شویم.”
با وجود این همه، دولت افغانستان می گوید که به کنوانسیون‌های بین‌المللی در چارچوب معاهده هلمند احترام دارد و بیشتر از حق آب ایران، برایش در این سال ها داده شده است.
طرف محق
آگاهان امور اما می‌گویند منازعه آب میان افغانستان و ایران پایان یافته و براساس معاهده هلمند حق دو طرف مشخص شده است.
وحید مژده، آگاه امور روابط بین‌الملل به خبرنامه می‌گوید در معاهده آب هلمند اعمار بند کمال خان پیش‌بینی شده و این بند جایی است که از آن آب میان افغانستان و ایران تقسیم می‌شود. او می‌گوید که “این سد باید ساخته شود تا تقسیمات به شکل درست و قانونی آن، همانطور که در قرارداد آمده، صورت بگیرد.”
آقای مژده می‌افزاید که موضوع تقسیمات آب هلمند قبلاً حل شده است اما آنچه امروز مطرح است این است که سدسازی‌ها در کشورهای همسایه ایران روی فضای ایران و محیط زیست در این کشور تاثیرگذار بوده است و این مسأله جدا از موضوع تقسیم آب میان دو کشور است.
پیشتر گزارش‌هایی منتشر شده بود که ایران برای جلوگیری از اعمار بندهای آب در خاک افغانستان از گروه طالبان حمایت می‌کند. آصف ننگ، والی ولایت فراه نیز سال گذشته گفته بود ایران از طریق توزیع سلاح به طالبان ناامنی را در این ولایت تشدید می‌سازد.
اما وحید مژده می‌گوید چنین مسأله‌ای امکان پذیر نیست زیرا طالبان قبلا اعلام کرده بودند که از تمام پروژه‌های بزرگ که در افغانستان روی دست گرفته می‌شود، حمایت می‌کنند. به گفته‌ی او “چنین چیزی منتفی است. اما آنچه ایران می‌تواند بکند این است که به مجامع بین‌المللی در رابطه به تقسیمات آب هلمند شکایت بکند که البته این هم یک کار بیجا است زیرا قرارداد آب هلمند در زمان شاه ایران امضا شده و سهم ایران در آب هلمند مشخص است.”
در همین حال رضا فرزام، استاد در دانشگاه کابل می‌گوید پس از آن‌که افغانستان قادر به ساختن بند سلما گردید، ایرانی‌ها حساس شدند و ممکن است برای افغانستان دردسرهای کلان سیاسی و امنیتی خلق بکند.
پیامدهای اقتصادی
افغانستان به لحاظ اقتصادی به ایران وابستگی زیاد دارد. از طرفی، افغانستان به همکاری ایران و هند پروژه جدید بندر چابهار را روی دست گرفته است. منازعه بر سر منابع آبی می‌تواند میان دو کشور پیامدهای ناگواری داشته باشد.
رضا فرزام، استاد در دانشگاه کابل در این مورد می‌گوید منابع طبیعی در افغانستان در مجموع و آب‌های بیرون مرزی افغانستان به‌صورت خاص یکی از عوامل جدی منازعه و تنش در افغانستان و منطقه است.
به گفته‌ی او “موضع‌گیری رییس جمهور ایران هم در این زمینه به شدت قابل درک و تند است. این‌ها احساس نگرانی می‌کنند نسبت به این که بند دوم سلما ساخته شود و افغانستان یک مدیریت سالم را به‌خاطر آب‌هایش روی دست بگیرد.”
مدیریت آب‌های مرزی افغانستان می‌تواند بر ثبات، اقتصاد و توسعه این کشور و منطقه تاثیرگذار باشد و سدسازی افغانستان بر رودخانه های هلمند و هریرود از اهمیت اقتصادی فوق العاده برای افغانستان برخوردار است.
به نظر می‌رسد ایران از این ناحیه احساس خطر می‌کند و نگران است که افغانستان بتواند آب‌های مرزی خودش را مدیریت نماید؛ هرچند مدیریت این آب‌ها برای افغانستان کار ساده‌ای پنداشته نمی شود.
رضا فرزام در این مورد می‌گوید که “متاسفانه بسیار دشوار است. زمانی‌که پروژه بند سلما روی دست گرفته شد، دولت افغانستان با چالش‌های بسیار جدی امنیتی مواجه بود خصوصاً در فراه و نیمروز. خیلی از حدس و گمان‌ها نشان می‌داد که ایرانی‌ها پشت سر این جنگ و منازعه است تا جلوی ساخت این بند را بگیرد.”
چابهار زیر سایه‌ی منازعات آبی
بسیاری‌ها نگران عملی شدن موفقانه پروژه بندر چابهار در صورت حل نشدن تنش‌ها بر سر منابع آبی میان افغانستان و ایران اند. بالا رفتن تنش بر سر منابع آبی می‌تواند این پروژه را آسیب بزند و یکی از دستاوردهای افغانستان را تهدید نماید.
آقای فرزام در این مورد می‌افزاید که پروژه چابهار زیر تاثیر تنش‌های آبی بین ایران و افغانستان است و یکی از دلایل که ایران روی این پروژه سرمایه‌گذاری می‌کند، این است که یک ابزار فشار اقتصادی قدرتمند در اختیار داشته باشد تا بتواند افغانستان را از طریق آن زیر فشار قرار دهد.
او می‌گوید که “دورنمای همکاری‌های مشترک اقتصادی در منطقه و بین افغانستان و ایران و خصوصاً چابهار به شدت تحت تاثیر منازعات آبی میان دو کشور قرار خواهد گرفت و پروژه چابهار تبدیل به یک ابزار فشار بالای دولت افغانستان خواهد شد اگر منازعه آبی حل نشود.”
به باور آگاهان، برای این‌که بتوان منازعات آبی میان افغانستان و ایران را حل کرد و پروژه بندر چابهار را موفقانه اجرا نمود، کشورهای منطقه، خصوصاً افغانستان و ایران باید روی همکاری‌های مشترک اقتصادی-منطقه‌ای به توافق برسند.
به باور رضا فرزام کمیته‌های فنی که از سوی دو کشور در مورد حل منازعه آبی بین کابل و تهران ایجاد شده، با در نظرداشت موافقت نامه تاریخی میان دو کشور اقدام نماید و به مصوبه ای همه جانبه برسد. در غیر این صورت، منازعه آبی دو کشور می تواند بر مسائل کلان دیگر اقتصادی و سیاسی افغانستان تاثیر گذار باشد.