چهره درخشان حقوق‌ بشری؛ «هادی معرفت» چگونه از یک قربانی به مدافع قربانیان تبدیل شد؟

ساعت دستی آلوده به‌خون، 9 و 44 دقیقه‌ی صبح را نشان می‌دهد. ثانیه‌گردش هنوز چشمک می‌زند، اما نه به‌گونه‌ی عادی. صاحب این ساعت شاید سال‌هاست زیر خروارها خاک خوابیده است و دوستانش تمایل داشتند نبض او، به‌جای این ساعت در تپش بود.

در کنار این ساعت، بریده‌هایی از لباس‌های تکه و پارچه‌ای وجود دارد که می‌توان بوی خون را حتی با دید زدن، از آن‌ها استشمام کرد. این کلکسیونی است که اشیای باقی‌مانده از قربانیان جنگ در آن جمع‌آوری شده است؛ قربانیانی که در چند سال اخیر در اثر رویدادهای انتحاری و انفجاری جان باخته‌اند.

یادگاری‌های این کلکسیون به قربانیان چهار سال اخیر اختصاص یافته است، اما مانند این کلکسیون، در ده‌ها صندوق دیگر، یادگاری از قربانیانی جمع‌آوری شده که از دوره ۱۴ ساله‌ی جمهوری دموکراتیک افغانستان (۱۳۵۷- ۱۳۷۱ خورشیدی) تاکنون، در منازعه‌های مختلف در افغانستان جان باخته‌اند.

“مرکز خاطره و گفت‌وگوی افغانستان”، خاطرات این قربانیان را در سه بخش جمع‌آوری و آرشیو کرده است. بخش اول، دوره‌ی ۱۴ ساله‌ی جمهوری دموکراتیک افغانستان (۱۳۵۷- ۱۳۷۱ خورشیدی)، بخش دوم دوره‌ی ده ساله‌ی طالبان و مجاهدین (۱۳۷۱ – ۱۳۸۰) و بخش سوم دوره فعلی افغانستان (۱۳۸۱- 1397).

هر دوره شامل فهرستی از قربانیان غیرنظامی جنگ، عکس‌ها و صندوق‌های خاطرات و اشیای به‌جا مانده از آنان است. تهیه، طراحی و تنظیم اطلاعات هر دوره، با تلاش کارمندان این مرکز و همکاری خانواده‌های قربانیان و شماری از نهادهای فعال در بخش حقوق بشری و عدالت انتقالی، انجام شده است.

این مرکز دقیقا در چهل سالگی آغاز جنگ و خشونت در افغانستان افتتاح می‌شود. چهل سال جنگ سبب کشته شدن میلیون‌ها تن، ویرانی و بربادی بیشتر شهرهای افغانستان وسبب آوارگی میلیون‌ها شهروند این کشور شده است.

بنیان‌گذاران مرکز خاطره و گفت‌وگوی افغانستان می‌گویند که این مرکز به منظور یادآوری و احترام به قربانیان و آسیب‌دیدگان سال‌های طولانی جنگ و ویرانی در افغانستان است. آنان بر عدالت و رسیدگی به جنایات جنگی و ضد بشری در افغانستان تاکید دارند.

هیأت معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان این تلاش مرکز خاطره و گفت‌‎وگوی افغانستان را کار بزرگی در بخش عدالت انتقالی و احترام به کرامت انسانی می‌داند.

https://twitter.com/UNAMAnews/status/1096008414185091072

“ریچارد بنت”، رییس بخش حقوق بشر هیأت معاونت ملل متحد برای افغانستان در افتتاح این مرکز گفت که مرکز خاطره و گفت‌وگو، نگاهی معطوف به آینده است، نه معطوف به انتقام‌جویی. او می‌گوید که سازمان ملل به این باور است که روند صلح باید با روی‌کرد مبتنی بر عدالت باشد.

مرکز خاطره و گفت‌وگوی افغانستان بخشی از کارهای موسسه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان است که در راس آن جوان 39 ساله‌ی افغان به نام “هادی معرفت” قرار دارد.

آقای معرفت در 14 سال اخیر از سال 2005 بدین‌سو فعالیت‌های چشم‌گیر و تأثیرگذاری را در بخش حقوق‌بشر و دموکراسی در افغانستان انجام داده است.

از قربانی جنگ تا مدافع قربانیان

یک سال قبل از خروج نیروهای شوروی سابق از افغانستان و دوران حکومت داکتر نجیب‌الله، چندین عضو خانواده هادی، قربانی جنگ‌های موجود در افغانستان می‎شود. این امر سبب می‌شود که خانواده‌ی چهار نفری او بار سفر ‌ببندند و راهی کشور همسایه (پاکستان) شوند. اما آن‌جا به‌دلیل نبود کار برای پدر و مادرش، هادی هشت ساله همراه با خواهرش مجبور می‌شود دست به کارهای شاقه بزند.

هادی در ابتدا، کارهای پاک‌کاری یک تلفن‌خانه را انجام می‌داد و سپس به همراه خواهرش در کنار این‌که مکتب می‌رفتند، قالین‌بافی آموختند و مصارف خانه و مدرسه‌ی‌شان را از این راه، کمایی می‌کردند. بعدها که هادی به مدرسه و آموزشگاه‌های زبان رفت، توانست در کنار این‌که خودش درس می‌خواند، در مرکزهای آموزشی دیگر، آموزش بدهد.

جنگ در افغانستان سبب شد که هادی از یک‌سو نزدیکان خود را از دست دهد و از سوی دیگر به‌عنوان مهاجر، سخت‌ترین روزهای زندگی را تجربه کند. از همه بدتر، این‌که او یگانه خواهرش را در اثر بیماری در پاکستان از دست داد.

هادی به‌عنوان یک مهاجر افغانی در میان انبوهی از چالش‌های زندگی در پاکستان قد می‌کشد و پس از 17 سال زندگی در این کشور، در سال 2001 به کشورش بر می‌گردد؛ زمانی‌که با فروپاشی رژیم طالبان، امید دوباره در دل مردمش زنده شده و دروازه‌های اکثر مکاتب به روی دختران و پسران باز گردید.

 او در این میان، شغل معلمی را انتخابات کرده و در مکتب معرفت به عنوان آموزگار آغاز به کار کرد.

هادی وقتی به افغانستان برگشت، جوان 25 ساله‌ای بود که آموزشگاه‌های زبان را در پاکستان تعقیب کرده بود. آمدن امریکایی‌ها و آغاز به کار نهادهای مختلف بین‌المللی در افغانستان، زمینه کار را برای جوانانی مثل هادی که به زبان انگلیسی تسلط داشتند، فراهم کرده بود.

هادی معرفت پس از معلمی در مکتب معرفت، با نهادهای مختلف ملی و بین‌المللی از جمله نهاد حمایت از اطفال (Save the children)، اداره مشترک تنظیم انتخابات، بخش حقوق بشر سازمان ملل متحد، سازمان دیدبان حقوق بشر و مرکز غیرنظامیان در جنگ، که بیشتر در بخش‌های حقوق‌بشری متمرکز بود، به‌عنوان مدافع حقوق‌ ‎بشر کار کرد.

یک دهه تلاش در عرصه حقوق ‌بشر

 هادی معرفت در کنار کارهایش با نهادهای مختلف، به تحصیلات عالی‌اش نیز پرداخت. او کارشناسی‌اش را از رشته علوم سیاسی و روابط بین‌الملل از مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه لندن به‌دست آورد. در مقطع کارشناسی ارشدش بیشتر روی حقوق بشر و منازعه تمرکز کرد. آقای معرفت بخش حقوق بشر و منازعه را در انستیتوت بین‌المللی مطالعات اجتماعی دانشگاه راس موس در لاهه هالند فرا گرفت.

او در جریان تحصیل خود در مقطع لیسانس، با دیدبان حقوق بشر (Human rights watch) از سال 2009 تا سال 2011 کار کرد. معرفت هم‌زمان در سال 2009 موسسه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان را در کابل تأسیس کرد.

او در دانشگاه لندن با جامعه‌شناس‌های معروفی چون انتونی گیدنز که آن‌وقت ریاست دانشگاه را برعهده داشت و هم‌چنان با فرید هالیدی و افراد دیگر مانند دیوید هیلد، آشنا شد و افق دیدش بیشتر از پیش نسبت به جهان باز شد.

پس از آن هادی با تعقیب دوره ماستری، کار را با یک نهاد بین‌المللی به نام مرکز غیرنظامیان در جنگ (Center for Civilian in conflict) آغاز کرد. کار او در این دوره بیشتر در بخش غیرنظامیان متمرکز بود و با حکومت افغانستان به ویژه با شورای امنیت ملی و وزارت دفاع این کشور در بخش تهیه پالیسی کاهش تلفات افراد ملکی، از نزدیک کار کرد.

در کنار آن، آقای معرفت با بنیان‌گذاری موسسه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان در سال 2009 تاکنون، بیش از 100 برنامه حقوق بشری را در افغانستان پیاده کرده است. به گفته‎ی او، تاکنون بیش از 300هزار نفر در سراسر افغانستان از برنامه‌های این موسسه مستفید شده‌اند.

این موسسه اولین نهادی از افغانستان است که عضویت ایتلاف بین‌المللی برای حفاظت از میراث‌های فرهنگی در مناطق جنگ‌زده (International Coalition of Sites of Conscience) را دارد. این ایتلاف یکی از ایتلاف‌های بزرگ بین‌المللی است که بیش از 200 موزه معتبر بین‌المللی عضویت آن‌را دارد. موزه خاطرات هولوکاست امریکا (United States Holocaust Memorial Museum)، موزه جینو سایت نسل‌کشی روندا (Kigali Genocide Memorial)، موزه بازجویی و بازداشتگاه ،S-21 (TUOL SLENG GENOCIDE MUSEUM) و سایر موزه‌های معتبر جهانی از امریکایی لاتین گرفته تا اروپا و خاورمیانه، عضویت این ایتلاف را دارند.

موسسه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان

در سال 2005 میلادی کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، سروی ملی را زیر نام “صدای مردم برای عدالت” آغاز کرد. این تحقیق سبب شد که حکومت افغانستان یک برنامه عمل را برای برنامه عدالت انتقالی و مصالحه راه‌اندازی کند. این برنامه از سوی حکومت برای چهار سال، از سال 2006 تا 2009 در افغانستان اجرایی شد.

به گفته‎ی آقای معرفت، با وجودی که صدها میلیون دالر در این برنامه به مصرف رسید، اما نتیجه ملموسی از آن به ‌دست نیامد.

از سوی دیگر، در سال 2007 پارلمان افغانستان یک قانون عفو را تصویب کرد که به گفته‌ی معرفت، چالش بزرگ دیگری را در برابر عدالت انتقالی به‌وجود آورد.

https://youtu.be/WkUTGFT04EQ

در کنار این همه، باوجودی‌که در ابتدا عدالت انتقالی یکی از برنامه‌های جدی جامعه بین‌المللی در افغانستان بود، اما با تشدید ناامنی در افغانستان، بیشترین تمرکز جامعه جهانی روی صلح و ثبات شده و مسأله عدالت انتقالی به فراموشی سپرده شد.

هادی معرفت می‌گوید که همه‌ی این‌ها سبب شد که آنان دست به تأسیس نهادی بزنند که مشخصا با قربانیان جنگ در حوزه عدالت انتقالی از نزدیک کار کند.

به گفته‌ی او، موسسه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان تاکنون توانسته کارهای تاثیرگذاری را در این بخش‌ها انجام دهد.

یکی از کارهای این موسسه ایجاد مرکز خاطره و گفت‌وگوی افغانستان است که تلاش کرده‌ در قالب این مرکز، خاطرات و روایت قربانیان را جمع‌‎آوری کند. آنان از هشت سال بدین‌سو روی جمع‌‌آوری عکس‌ها و اشیای باقی مانده قربانیان جنگ تلاش کرده‌اند.

در کنار آن، این موسسه 35 هزار امضا را از سراسر افغانستان به خاطر نام‌گذاری جاده‌ای به نام قربانیان جنگ جمع‌آوری کرده و اولین نهادی است که اولین جاده را به نام کسی می‎کند.

آنان با تاییدی حکومت افغانستان، جاده پلچرخی کابل را به نام “جاده قربانیان جنگ” نام نهاده‌اند.

هم‌زمان با آن، از سال 2011 تاکنون این موسسه دست به ایجاد شوراهای قربانیان جنگ در ولایت‌های مختلف افغانستان زده که در حال حاضر این شورا ها در اکثر ولایت‌ها، ایجاد شده است.

در کنار بخش عدالت انتقالی، این موسسه یکی از نهادهای تأثیرگذار در بخش حقوق زنان نیز بوده است. این موسسه با اجرای تحقیقی زیر نام «زنان افغانستان پس از طالبان؛ آیا تاریخ تکرار می‌شود» که در آن با بیش از 5 هزار زن در سراسر افغانستان گفت‌وگو شده، توانست زوایای پنهان زندگی زنان در این کشور را برملا کند.

یکی از یافته‌های مهم این تحقیق، این بود که قوانین جزای افغانستان با چالش‎های جدی حقوقی روبرو است. این تحقیق توانست تغییرات ملموسی را در قانون جزای افغانستان به‌وجود آورد و حتی شماری از ماده‎های این قانون برداشته شود.

پیش از این یکی از ماده قانون جزای افغانستان این بود که “هرگاه یک زن با یک مرد بیگانه در یک بستر دیده شود، شما می‌توانید آن مرد را بکشید.»

آقای معرفت می‌گوید که “بیشتر قانون‌های افغانستان جرم‌زا بود، یعنی برخی ماده‌های قانون صلاحیت قضایی را به شخصی غیرمسوول داده بود که خود سبب ایجاد جرم در جامعه می‌شد، و در حال حاضر چنین ماده‌ای حداقل در قانون جزای افغانستان نداریم”.

“از من به ما، از ما به اجتماع“

موسسه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان در کنار فعالیت‌های دیگر حقوق بشری و دموکراسی در افغانستان، در بخش کاهش منازعات در سطح محلات این کشور نیز تلاش کرده است.

این موسسه برنامه‌ای را زیر نام “از من به ما، از ما به اجتماع” راه‌اندازی کرده که در این برنامه از هر ولایت افغانستان، شش نفر به‌شمول دختران و پسران انتخاب شده و به خانه شش دختر و پسر دیگر در ولایت‌های مختلف سفر می‌کنند. هادی معرفت می‌گوید که این برنامه سبب هم‌دیگرپذیری و کاهش منازعات در سطح محلات افغانستان می‎شود.

https://youtu.be/-IwaI5UEVG0

معرفت می‌افزاید: “در این برنامه مشخصا روی کلیشه‌ها و پیش‌فرض‌هایی که اقوام مختلف افغانستان از هم‌دیگر دارند، کار می‌شود. زمانی که آنان از نزدیک با هم می‌بینند، برخی قضاوت‌ها و پیش‌فرض‌های آنان نسبت به هم تغییر می‌کند. آنان آهسته آهسته هم‌دیگر را درک می‌کنند و در واقع روحیه هم‌دیگر‌پذیری بیشتر می‌شود”.

این موسسه بیشتر برای پیشبرد اهدافش، از ابزارهای هنری استفاده می‌کند. به عنوان مثال، این موسسه در بخش ختم جنگ در افغانستان و کاهش منازعات چندین نمایش‌نامه مستند ساخته است. یکی از این نمایش‌نامه‌ها، “الف، خ 57-87” نام دارد که در بیش از 16 ولایت افغانستان به نمایش گذاشته شده است.

حرف “الف” به معنی آغاز و حرف “خ” به معنای ختم است و تهیه‌کنندگان این مستند می‌خواستند جنگی که در سال 57 آغاز شده، تا سال 87 پایان یابد.

مستندی دیگر، یک مستند تیاتری به نام “بی‌نهایت تمام” است که توسط این موسسه ساخته شده است. این مستند نیز در ولایت‌های افغانستان و هم‌چنین در امریکا و کشورهای اروپایی نمایش داده شده است.

“خانواده بیگ“

“میلاد نظر بیگ، بیتا نظر بیگم و فرزاد نظر بیگ”، نام‌های فرزندان آقای هادی معرفت است. سایره، خانم آقای معرفت یکی آموزگاران ورزشی در یکی از باشگاه‌های ورزشی در کابل است.

معرفت، مادرش را قهرمان زندگی‌اش می‌داند که او را در سختی‌های زندگی حمایت کرده است.

آقای معرفت در مورد برنامه‌های آینده‌اش می‌گوید که قرار است در سال جدید خورشیدی، برای اولین‌بار گفت‌وگویی میان زنان افغان و طبقه روحانیان جامعه را برگزار کند.

ایجاد “پالیسی ملی رسیدگی به منازعه قومی در افغانستان” برنامه دیگر آقای معرفت در سال جدید خورشیدی است. برای این‌کار آنان قصد دارند که پنج “رفراندوم” بزرگ را در کابل و پنج ولایت دیگر افغانستان از جمله قندهار، ننگرهار، هرات، بامیان و بلخ برگزار کنند.

آقای معرفت در سفر 14 ساله حقوق‌بشری‌اش، تأثیرگذاری چشم‌گیری در حوزه حقوق بشر و دموکراسی افغانستان گذاشته است. و به گفته‌ی خودش، این سفر ادامه دارد..

https://youtu.be/ZLAX_R_cM4o

عباس علی جعفری عکاس این گزارش بوده است.