دگردیسی بازار تایتانیک؛ ارزیابی و بررسی حوزه دریایی کابل

یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد که حوزه آبی دریای کابل نیز از تغییرات اقلیمی متأثر شده و از سال ۲۰۰۰ میلادی به این‌سو، تاثیرات منفی بالای این حوزه دریایی داشته است. بیش‌ترین تاثیرات این تغییرات اقلیمی در قسمت بالادست رودخانه و در بخش زراعت رخ داده است، زیرا قسمت زیاد آب از بالا دست برای زراعت به مصرف می‌رسد و به این دلیل، آب کمتری در دریای کابل می‌ماند.

دلیل عمده دیگر که سبب کاهش منابع آبی حوزه دریایی کابل شده، افزایش جمعیت است. مقام‌های وزارت انرژی و آب افغانستان می‌گویند که تعداد جمعیت در شهرهای افغانستان به‌ویژه در شهر کابل و مناطق این حوزه دریایی، روز به روز در حال رشد می‌باشد.

کاهش آب در این حوزه دریایی سبب یک سلسله تغییرات اقلیمی مانند کم‌شدن آب، کم‌شدن رطوبت، افزایش حرارت، افزایش آلودگی در شهر کابل و کاهش جذب آب در منابع زیرزمینی شده است.

اطلاعات این گزارش نشان می‌دهد که این حوزه دریایی در حال حاضر به‌جای فرصت، به یک چالش برای شهروندان کابل تبدیل شده است. دریای کابل تقریبا از وسط شهر کابل گذشته که به دلیل خشک شدن آن، به مکانی برای انداختن زباله‌های خانه‌ها و مغازه‌ها تبدیل شده است.

مدیریت ضعیف حکومت افغانستان در بخش چگونگی استفاده شهروندان از آب‌ها نیز سبب شده که شهر کابل دچار کمبود آب گردد.

تاریخ‌چه حوزه دریایی کابل

حوزه دریایی کابل در سال ۱۳۹۰ تشکیل گردید. این حوزه دریایی دارای ۱۴ حوزه فرعی دریایی می‌باشد که ولایات کابل، میدان وردک، پروان،کاپیسا، پنجشیر، لوگر، پکتیا، خوست، پکتیکا، لغمان، ننگرهار، کنر، غزنی و نورستان را شامل می‌شود.

دریای کابل نماد تاریخی شهر کابل بوده که بر زیبایی این شهر می‌افزاید و در گذشته آب فراوانی در آن جاری بوده، ولی متاسفانه در اثر خشک‌سالی‌های اخیر، دریای کابل به کم‌آبی و حتی خشکی گراییده است. از سویی هم بی‌توجهی مردم و مسوولین باعث شده که دریای کابل به مکان زباله و جای بود و باش معتادان تبدیل گردد؛ زمانی هم دکان‌هایی بر روی آن ساخته شده بود که نامش را بازار تایتانیک گذاشته بودند.

وضعیت فعلی

پدیده تغییرات اقلیمی در جهان، یک تغییر جدی است و افغانستان هم از این پدیده متضرر شده است؛ خشک شدن دریای کابل یکی از نمونه‌ها این تأثیرگذاری است.

 انجنیر معروف مسیر، رییس حوزه دریایی کابل می‌گوید که دریای کابل در گذشته‌ها یکی از پر آب‌ترین دریاها بود که در حال حاضر عمق این دریا پایین رفته و هم‌چنان ماه‌های بارندگی در آن نیز پیش افتاده است.

به گفته‌ی آقای مسیر، ظرفیت کنونی این حوزه دریایی، ۱۴۶ میلیون متر مکعب در سال می‌باشد که در مقایسه با ده سال قبل، تفاوت بزرگی روی این دریا رونما شده است.

طیب برومند، محقق آب نیز می‌گوید، در تحقیقاتی که با وزارت انرژی و آب انجام داده، ظرفیت آب‌های سطحی دریای کابل را طی این سال‌ها با این ارقام پیش‌بینی کرده است:

آگاهان و کارشناسان مسایل محیط زیست می‌گویند که عوامل عمده خشک شدن آب حوزه دریایی کابل، تغییرات اقلیمی و عدم بارندگی است که بیشتر کشورها از این پدیده رنج می‌برند.

دکتر خدیجه جوادی، متخصص محیط زیست و آب می‌گوید که در حال حاضر به طور متوسط ۱.۶درجه سانتی‌گراد، درجه حرارت در تمام ولایات افغانستان افزایش یافته که سبب تخریب بیش از حد می‌گردد. این وضعیت باعث کاهش سطح آب شیرین و از بین رفتن اکوسیستم و کم‌شدن وسعت رطوبت شده است.

انجنیر معروف مسیر، آگاه مسایل محیط زیست و رییس حوزه دریایی کابل نیز می‌گوید: “هم‌زمان با تغییرات اقلیمی، منابع آبی برفی و یخچالی، همه را از دست داده‌ایم و در حال حاضر تنها منبعی که داریم، منابع بارانی است که آن هم بسیار کم و کوتاه‌مدت می‌باشد. منابع بارانی به دلیل نداشتن بندهای اساسی آبی،  به‌زودترین فرصت از دست ما می‌رود”.

دکتر خدیجه جوادی، متخصص محیط زیست و آب نیز تأکید دارد که تأثیرات مهم اقلیمی بالای حوزه دریایی کابل از سال ۲۰۰۰ میلادی به این‌سو رخ داده که بیشترین تاثیرات در قسمت بالادست رودخانه، در بخش زراعت رخ داده است، زیرا قسمت زیاد آب از بالا دست برای زراعت به مصرف می‌رسد و به این دلیل، آب کمتری در دریای کابل می‌ماند.

به باور دکتر جوادی، مصرف بیشتر در زراعت سبب یک سلسله تغییرات اقلیمی شده؛ مانند کم‌شدن آب، کم‌شدن رطوبت، افزایش حرارت، افزایش آلودگی در شهر کابل و کاهش جذب آب در منابع زیرزمینی.

و در پایان، آقای برومند تأکید می‌کند که اگر تدابیر لازم گرفته نشود، افغانستان با این چالش‌ها روبرو خواهد شد:

دلیل دیگری که به نظر این آگاهان سبب کاهش منابع آبی حوزه دریایی کابل شده، افزایش جمعیت می‌باشد. آقای مسیر تأکید می‌کند : «جمعیت در شهرهای افغانستان به‌ویژه در شهر کابل و مناطق این حوزه دریایی، روز به روز در حال رشد می‌باشد و استفاده‌کننده‌های زیادی بر منابع آبی هجوم آورده‌اند و به این دلیل، دریای کابل دچار چنین مشکلاتی شده است.»

آقای برومند نیز می افزاید که رشد جمعیت بی‌شک می‌تواند دلیل عمده در کاهش آب باشد. ایشان در تحقیق‌هایی که انجام داده، رشد جمعیت را طی این سال‌ها این‌گونه به دست آورده است:

ناتوانی حکومت افغانستان در اقدام‌های پیش‌گیرانه

تغییرات اقلیمی یک پدیده جهانی است، اما فرق خشک‌سالی در کشورهای دیگر نسبت به افغانستان در این است که دیگر کشورها در برابر تغییرات اقلیمی آمادگی دارند و حتی به وجود آوردن این تغییرات اقلیمی نیز به ‌دست آن‌ها است؛ اما افغانستان نمی‌تواند هیچ‌نوع آمادگی و اقدام پیش‌گیرانه‌ای در این مورد داشته باشد. به این دلیل، آگاهان محیط زیست به این باور اند که افغانستان از آدرس تغییرات اقلیمی بیشترین آسیب‌پذیری را متحمل می‌شود.
به طور مثال، سیلاب در ولایت پنجشیر که در نتیجه گرمای زمین و آب شدن یخچال‌ها صورت گرفت، مردم زیادی را در این ولایت متضرر کرد، اما حکومت هیچ اقدام پیش‌گیرانه‌ای را در این مورد انجام داده نتوانسته است.

ضعف دیگر حکومت افغانستان، عدم توانایی در مدیریت استفاده‌کنندگان منابع آبی است. حکومت افغانستان تاکنون نتوانسته یک سیستم منظم آب شهری را حتی در کابل، پایتخت این کشور برای شهروندان فراهم کند. بیشتر شهروندان افغانستان به ویژه در کابل با حفر چاه‌ها از آب‌های زیرزمینی برای نوشیدن استفاده می‌کنند. بنابر این هر حویلی در کابل دارای یک چاه عمیق است و از آن برای نوشیدن آب استفاده می‌کنند.

بر اساس آمارهای وزارت انرژی و آب افغانستان، در حال حاضر تنها 31 درصد از شهروندان شهر کابل به شبکه آب‌رسانی دسترسی دارند که نه‌تنها این شبکه‌های آب‌رسانی دولتی نیست، بلکه خیلی غیرمعیاری می‌باشد و توسط شرکت‌های خصوصی اداره می‌شود. با این حال حدود 69 درصد از شهروندان شهر کابل با حفر چاه‌های عمیق که اکثر آن‌ها غیرمعیاری است، آب آشامیدنی خود را تهیه می‌کنند. شاید کابل یگانه پایتختی باشد که هنوز کانالیزاسیون ندارد و مردم برای بدرفت تشناب‌های‌شان، از چاهای سپتیک استفاده می‌کنند.

آمارهای وزارت انرژی و آب افغانستان نشان می‌دهد که هر نفر در شهر کابل در 24 ساعت حدود 120 لیتر آب مصرف می‌کند، اما در حالی‌که 70 لیتر برای هر نفر در 24 ساعت کفایت می‌کند.

افزایش جمعیت مصرف‌کنندگان

در گذشته مصرف‌کنندگان آب دریای کابل بسیار کم بود و از سویی هم منابع آبی این دریا را بیشتر برف تشکیل می‌داد، که منبعی پایدار نسبت به باران می‌باشد؛ اما در حال حاضر هم‌زمان با مصرف‌کنندگان آب دریای کابل، منابع آبی این حوزه دریایی نیز از یک منبع ثابت(برف) به یک منبع موقتی و کم‌عمر(باران) تبدیل شده است. بر اساس آمارهای وزارت انرژی و آب افغانستان، در حال حاضر مصرف‌کنندگان آب دریای کابل از 2 میلیون به 5 میلیون نفر افزایش یافته است.

جنگ و ناامنی در اکثر ولایت‌های افغانستان سبب شده که سیلی از جمعیت این کشور به کابل، پایتخت افغانستان بیایند. با این حال به گفته‌ی آگاهان بخش محیط زیست، کم‌بود آب در کابل با جمعیت بیش 5 میلیونی آن به یک بحران بزرگ تبدیل شده که اگر مصرف آب آن مدیریت نشود، تا چند سال دیگر آب‌های زیرزمینی نیز تمام شده و مردم مجبور به ترک کابل خواهند شد.

تبدیل چالش به فرصت

دریای کابل در حال حاضر از زباله‌ها پر شده و از نگاه محیط زیستی، مشکل بزرگی را برای شهروندان این شهر به وجود آورده است. با این حال مقام‌های حکومتی افغانستان تأکید می‌کنند که آنان برنامه‌هایی را روی کار دارند تا بتوانند این چالش را به یک فرصت تبدیل کنند.

به گفته‌ی آنان، قرار است پروژه‌های زیادی بالای دریای کابل عملی شود. یکی از این پروژه‌ها اعمار بند شاتوت است که به گفته‌ی مقام‌های حکومت افغانستان، ساختن آن نفس تازه‌ای به دریای کابل خواهد داد و این دریا را صاحب آب دایمی خواهد کرد.

رییس حوزه دریایی کابل می‌گوید که ساخت بند شاتوت بالای دریای کابل می‌تواند  برای دو میلیون نفر آب آشامیدنی مساعد کند و هم‌چنان از این طریق می‌توانند آب‌های زیرزمینی را نیز تقویت کنند. پروژه ساخت بند شاتوت بالای دریای کابل توسط هند تمویل مالی می‌شود.

بند شاتوت با بودجه 246میلیون دالر در منطقه للندر دره میدان ساخته خواهد شد که ساخت آن، 5 سال را در بر خواهد گرفت.

به گفته‌ی رییس حوزه دریایی کابل، طرح‌ها و پروژه‌های دیگری که قرار است بالای حوزه دریایی کابل اجرا شود، دریای کابل و معاونان آن را در بر خواهد گرفت.

پروژه بند «شاه و عروس» در منطقه شکردره کابل ساخته می‌شود که به گفته‌ی مقام‌های وزارت انرژی و آب افغانستان، کار این پروژه بیش از 50 درصد پیش رفته است. قرار است 5 میلیون متر مکعب آب آن برای آب آشامیدنی شهروندان کابل اختصاص داده شود و هم‌چنان حدود 1.2 میگاوات برق نیز از آن تولید گردد.

بند شاه و عروس با هزینه 48 میلیون دالر از بودجه توسعه‌ای حکومت افغانستان ساخته می‌شود. این بند 708 متر ارتفاع دارد که می‌تواند حدود 10 میلیون متر مکعب آب را ذخیره کند. این بند علاوه بر تولید انرژی و فراهم کردن آب آشامیدنی برای شهروندان کابل، حدود 1500 هکتار زمین زراعتی را نیز آبیاری خواهد کرد.

نقش شهروندان در تغییر وضعیت دریای کابل

دریای کابل تقریبا از وسط شهر کابل گذشته است. در حال حاضر به دلیل خشک‌شدن آب آن، این دریا به مکانی برای انداختن زباله‌های خانه‌ها و مغازه‌ها تبدیل شده است. شماری از شهروندان کابل می‌گویند که چون زباله‌دانی‌ها در سطح شهر کابل کم‌تر است، آنان اکثر زباله‌های خود را به دریای کابل می‌اندازند.

جاوید یکی از باشندگان شهر کابل که در نزدیکی دریای کابل مغازه چپس و برگر فروشی دارد، می‌گوید که در طول روز زباله‌های خود را جمع‌آوری می‌کند و شب‌هنگام به خاطر این‌که ماموران شهرداری نبینند، آن را به دریای کابل می‌ریزد.

فضل الربی، مسوول یکی از خوابگاه دانشجویی در منطقه کوته سنگی شهر کابل نیز می‌گوید که او چاه سپتیک برای خواب‌گاهش ندارد و بد رفت این تشناب‌ها مستقیم به دریای کابل وصل است و به آن‌جا می‌ریزد.

با این حال آگاهان محیط زیست افغانستان تأکید می‌کنند که دریای کابل منبع خوب تقویت آب‌های زیرزمینی است که باید از وجود زباله‌ها پاک باشد، اما در حال حاضر این دریا نه‌تنها به یک زباله‌دانی تبدیل شده، بلکه اکثر چاهای سپتیک نیز به این دریا می‌ریزد.

خدیجه جوادی، استاد دانشگاه و متخصص آب می‌گوید: «ما در افغانستان چیزی به نام حریم آب و منابع آبی نمی‌شناسیم. به همین خاطر دریای کابل به اشغال‌دانی تبدیل شده که همه‌ی قسمت‌های آن را کثافات و آب چاه‌های سپتیک فرا گرفته و این یک شرم بزرگ است.»

با چنین وضعیت دریای کابل، «زون پایتخت» طرح پاک‌کاری این دریا را روی دست گرفته و آن را از وجود زباله‌ها پاک کرده که عمق آن پایین‌تر رفت. اما یک‌سال بعد از پاک‌کاری این دریا توسط زون پایتخت، دریای کابل دوباره به شکل اولی خود برگشت و از از زباله‌ها پر شد، با این وجود، طرح پاک‌کاری در این مورد نیز طرح ناکامی بود.

با این حال آگاهان بخش محیط زیست و متخصصان آب باور دارند، تا زمانی‌که شهروندان در قبال این دریا احساس مسوولیت نکنند و از انداختن زباله‌ها خودداری نکنند، طرح پاک‌کاری نتیجه مثبت نمی‌دهد.

نبود آگاهی عامه به‌دلیل پایین بودن سطح سواد در افغانستان، یکی از چالش‌های عمده دیگر است که سبب شده شماری از شهروندان این کشور خود را در قبال پاک نگه‌داشتن شهر مسوول ندانسته و آن را تنها مسوولیت شهرداری بخوانند.
حسن غلامی، آگاه مسایل محیط زیست تأکید دارد که آگاهی‌دهی به خانواده‌ها به‌ویژه زنان در این مورد خیلی ضروری است. زنان می‌تواند در افغانستان بیشتر در این عرصه نقش بازی کنند؛ از صرفه‌جویی در مصرف آب تا پاک نگه‌داشتن محیط زیست.

به باور این آگاهان، زنان در افغانستان نسبت به مردان بیشتر در تربیه و مربی‌گری فرزندان‌شان نقش دارند و تشویق مادران به فرزان در بخش صرفه‌جویی آب و پاک نگه‌داشتن محیط زیست، می‌تواند نقش مؤثری را در این بخش بازی کند.

میزان آب افغانستان و ناکامی حکومت در مهار کردن آن

افغانستان با داشتن طبیعت کوهستانی، دارای منابع آب جاری و زیرزمینی سرشار می‌باشد. بر اساس آمار‌های وزارت انرژی و آب افغانستان، در حال حاضر این کشور با داشتن ۵ حوزه آبی، سالانه دارای ۵۷ میلیارد متر مکعب آب‌های جاری و ۱۸ میلیارد متر معکب آب‌های زیرزمینی می‌باشد.

این رقم در سال 2002، بر اساس مطالعات انستیتوت بین‌المللی مدیریت آب(IWMI) به ۵۵ میلیارد متر مکعب آب جاری و ۲۰ میلیارد متر مکعب آب‌های زیرزمینی در سال می‌رسید.

میزان آب کنونی با در نظرداشت جمعیت فعلی افغانستان و نیازهای توسعه‌ای این کشور، میزان قابل توجهی می‌باشد که در صورت مدیریت موثر، می‌تواند محرکی برای انکشاف بخش زراعت و عاملی برای تسریع روند مصونیت انرژی در افغانستان باشد.

اما رودخانه‌های فرامرزی افغانستان در چهار حوزه بزرگ آبی این کشور، حوزه‌ی دریای آمو، حوزه آبی دریای کابل، حوزه آبی هلمند و حوزه آبی هریرود ـ مرغاب که دامنه‌های آن‌ها به کشورهای همسایه‌ی این کشور امتداد دارد، سبب شده که طرح‌های استراتژی جامع به خاطر استفاده حداکثری این آب‌ها، به کندی مواجه شود.

یک مرکز پژوهشی زیر نام «مرکز تحقیق و مطالعات افغانستان نوین» که برای تحقیق در زمینه مدیریت منابع آبی در افغانستان تشکیل شده، برآورد کرده که افغانستان تنها از ۳۰ درصد آب خود استفاده می‌کند.

مسوولان این مرکز طی تحقیقی در ماه نوامبر 2016 اعلام کردند که ۷۰ درصد آب‌های افغانستان به کشورهای همسایه سرازیر می‌شود.

حامد کرزی، رییس جمهوری پیشین افغانستان نیز با نشر این تحقیق، وضعیت جریان آب افغانستان به کشورهای همسایه را «نگران‌کننده» خوانده و گفته بود که افغانستان در صورتی می‌تواند به همسایه‌هایش آب رایگان بدهد که «آب اضافی» داشته باشد. او تاکید کرده که همسایه‌های افغانستان بابت استفاده از آب‌های افغانستان باید پول بپردازند، زیرا افغانستان هم نیاز به توسعه دارد.

حکومت افغانستان صرف با ایران روی دریای هلمند قرارداد تقسیم آب دارد. بر اساس این قرارداد که در زمان موسی شفیق، صدراعظم سلطنت ظاهرشاه، پادشاه سابق افغانستان عقد شده، حق آبه ایران از قسمت ورودی بند کجکی، در حدود ۸۱۷ میلیون متر مکعب آب در سال است.

با این وجود، حدود ۱۴ درصد آب هلمند در سال‌های عادی آبی، مربوط به ایران است و در این قرارداد تذکر داده شده که اگر آب هلمند از ۵٫۶ میلیارد متر مکعب کمتر باشد، آب کمتری به ایران داده می‌شود و اگر از این حد بیشتر بود، آب زیادتری به ایران اختصاص داده خواهد شد.

به گفته‌ی مقام‌های وزارت انرژی و آب افغانستان، ایران در هر ثانیه ۲۶ متر مکعب آب از دریای هلمند می‌گیرد که از آن‌جمله، ۲۲ متر مکعب آن حق این کشور است و ۴ متر مکعب دیگر، به خاطر حسن هم‌جواری از طرف افغانستان به آن کشور داده شده است. اما در حوزه‌های آبی دیگر، افغانستان هیچ قراردادی با هیچ کشور دیگر برای تقسیم آب ندارد.

نبود قراردادها و موافقت‌نامه‌های مشخص در مورد آب دریاهای افغانستان که به کشورهای همسایه سرازیر می‌شود، بخشی از مشکل آب‌های افغانستان است. آب دریاهای آمو، کنر، هلمند و هریرود به پاکستان، ایران و کشورهای آسیای میانه سرازیر می‌شود و هنوز سهم کشورهای همسایه از این آب‌ها مشخص نیست. برخی کارشناسان مسایل محیط زیست و آب می‌گویند که همسایه‌های افغانستان از وضع موجود ناامنی افغانستان نفع برده و می‌توانند به گونه‌ی رایگان از آب‌های این کشور استفاده کنند.