در سمت غرب شهر قندهار افغانستان و بر فراز کوه «سر پوزه»، طاق سنگی تراشیده شده که در بین مردم به «چهل زینه» معروف است. طاق «چهل زینه» یکی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی افغانستان است که در دوران ظهیرالدین محمد بابر احداث شده و یادگاری از دوران حکومت بابری‌ها در افغانستان می‌باشد.
معماری اصیل اسلامی و هندی که در ساخت این طاق یا رواق استفاده‌شده، زیبایی بی‌نظیری به آن بخشیده است. موقعیت جغرافیایی این طاق در مکانی سرسبز و نزدیک به رودخانه ارغنداب واقع شده که بر زیبایی این مکان تاریخی افزوده است. نام دیگر این طاق «چهل پله» می‌باشد که یکی از جاذبه‌های مهم گردش‌گری و فرهنگی افغانستان در ولایت قندهار به شمار می‌رود.
این بنای تاریخی با تلفیقی از هنر معماری اسلامی و هندی، در خود نوشته‌هایی به زبان فارسی و خط نستعلیق جای داده است؛ امری که سبب شده مردم افغانستان بیشتر با این اثر باستانی ارتباط برقرار کنند. این نوشته‌ها در کتیبه‌هایی در مورد احترام به حقوق انسان‌ها، موجودات زنده، احترام به بزرگ‌ترها، شکار نکردن حیوانات و صید نکردن ماهی و امثال آن نوشته شده است.
تاریخ ساخت
باستان‌شناسان بر این باورند که طاق چهل زینه در زمان حکومت ظهیرالدین محمد بابر ساخته شده است. هرچند این بنا نسبت به سایر آثار باستانی افغانستان قدمت کمتری دارد، اما در زیبایی و جذابیت با آن‌ها برابری می‌کند.
این بنای تاریخی که «فاروق انصاری» محقق و پژوهشگر افغانستانی از آن با نام «پیش طاق» نیز یاد کرده است، به دستور ظهیرالدین محمد بابر، بنیان‌گذار سلسله حاکمان «بابری» هند احداث گردید و کار ساخت آن در سال 953 قمری خاتمه پیدا کرد.
فاروق انصاری در کتاب «قندهار، بعد از اسلام تا پایان عصر صفوی»، در مورد این مکان تاریخی نوشته است که هرچند این بنا از نظر سوابق تاریخی در مقایسه با دیگر آثار باستانی قندهار، از قدمت زیادی برخوردار نیست، ولی از این جهت که منطقه بسیار زیبا و مشرف بر رودخانه «ارغنداب» و اکثر باغ‌ها و مزارع کشاورزی است، جایی دیدنی و خاطرانگیز است.
در مورد مدت زمان ساخت این بنای باشکوه، نظرهای بسیاری وجود دارد. عده‌یی معتقدند که کار ساخت این رواق یا طاق، ۲۳ سال به طول انجامیده است. عده‌ای دیگر می‌گویند ساخت آن حدود 9 تا 13 سال زمان برده است. اما نظر مورد توافق این است که در سال ۹۵۳ قمری ساخت «چهل زینه» به اتمام رسیده است.
شکل ظاهری چهل زینه
طاق چهل زینه را از نظر به شکل ظاهری رواق یا طاق گونه‌اش به چند بخش مجزا تقسیم می‌کنند؛ فضای داخلی رواق، قسمت مستطیل‌شکل طاق، پلهها و قسمت بیرون آن.
فضای درون رواق به شکل اتاقی کوچک است که بسیار ساده و با کم‌ترین اشکال و نگاره‌ها ساخته شده است. خود طاق به صورت مستطیلی سرپوشیده است که دو متر عرض و سه متر طول دارد. این فضا با چهل و چهار پله به دامنه کوه متصل می‌شود. فاصله بین هر پله را حدود هفتاد سانتی‌متر می‌دانند.
با قدم گذاشتن روی این پلهها گویی بر روی تاریخ قدم می‌گذاریم. هر زینه یا پله راوی یک داستان از گذشته‌های این سرزمین است، و انگار با طی کردن این زینه‌ها و شنیدن هر داستان، یک قدم به قعر تاریخ نزدیک می‌شویم. پله پله به سمت آسمان در دل تاریخ!
هم‌چنین عده‌یی می‌گویند که در فضای داخل چهل زینه، سنگ نوشته‌یی به خط فارسی وجود دارد. روی این سنگ، تاریخ ساخت آن که در زمان بابر بوده، نوشته شده است. بر روی خود طاق چهل زینه نیز نوشته‌هایی به خط نستعلیق دیده می‌شود.
آن‌گونه که در کتاب «تعمیرات عصر بابر و اثر آن بر هند» ذکر شده است، در چهل زینه نوشته‌هایی به خط نستعلیق و به زبان فارسی دیده می‌شود که از جمله در دو سطر دیوار غربی آن چنین آمده است: «به تاریخ 13 شوال سال 928 «محمد بابرشاه»، قندهار را فتح نمود و در همین سال به دستور وی، بنای این ایوان ساخته شد و انجام آن را به «کامران میرزا» سپرد و او استادانی ماهر و مهندسانی صاحب هنر را به احداث آن گماشت، ولی وی در قندهار نماند و حکمرانی را به برادرش «محمد عسکری» سپرد و در زمان حکومت وی، در سال 930 قمری به اتمام رسید.»
حضرت ولی هوتک، رییس اطلاعت و فرهنگ ولایت قندهار به خبرنامه گفت: «چهل زینه رواقی است به سمت شمال که از سه قسمت تشکیل شده است: قسمت داخلی رواق که به طول سه متر، عرض و ارتفاع دو متر مستطیل‌شکل و سرپوشیده است. تا جایی که به یاد دارم، داخل رواق، به شکل یک اطاق ساده با سقف همواری است که به استثنای چند کتیبه با متن واقعه‌‌نگاری به زبان فارسی، بدون تزیین هندسی و نباتی که معمولا در آبدات میراث دوره اسلامی دیده می‌شود، کار شده است.»
به گفته رییس اطلاعات و فرهنگ قندهار، بخش دیگر این اثر تاریخی، بیرون از رواق است که به صورت تخت و یا صفحه‌یی سرگشاده به طول 5 متر و عرض 4 متر در پیش روی رواق، کنده شده است. بخش سوم نیز به صورت زینه(نردبان) می‌باشد که با 44 پله، تخت را به قسمت پایین دامنه کوه وصل می‌کند.
اما طاق چهل زینه، بنایی زیبا و دیدنی است که همچون سایر آثار باستانی افغانستان رو به تخریب است. تعدادی از پلهها و طاق، تا حدودی از بین رفته‌اند، ولی این بنا هنوز استوار و دیدنی است.
افزودن دیدگاه