پس از سپری کردن دههها به عنوان یک دولت منزوی، که به وسیله حتی نزدیکترین همسایگانش به علت شهرتش به عنوان یکی از سرکوبگرترین و بستهترین ملتها در جهان، همواره ترسانده شده و یا نادیده گرفته شده است، ازبکستان آرام آرام در حال برون آمدن از سایههاست. در کنار دیگر کشورهای آسیای مرکزی، ازبکستان نیز در مورد گسترش طالبان و داعش در افغانستان نگران است ـ و برای اولینبار و تحت اداره یک رییسجمهور جدید، رهبری را برای ایجاد صلح در منطقه به عهده گرفته است.
انزوای بینالمللی خود ـ تحمیلی تاشکند در این هفته در حالی به پایان رسید که این کشور یک کنفرانس صلح را در امور افغانستان در پایان ماه مارچ میزبانی میکرد. این اجلاس، وزرای خارجه هند، پاکستان، ترکیه، روسیه، افغانستان، هر چهار جمهوری آسیای میانه، سازمان ملل متحد، و همچنان نمایندههایی از ایالات متحده و اتحادیه اروپا را گردهم میآورد.
تاشکند همچنان از طالبان خواسته بود که در آن حضور یابند، اما بعید است که نمایندههای این گروه آنرا قبول کنند. اشرف غنی، رییسجمهور افغانستان در ماه فبروری طالبان را به رسمیت شناخته و گفتوگوهای بیقید و شرط را برای آنان ارائه کرد، اما این گروه پس از مدتها هم به این پیشنهادات پاسخی نداده است. در عوض، در ۲۰ مارچ، طالبان پیشنهاد کردند که شروط صلح را با گروههای مجاهدین افغان که مخالف حضور نیروهای ایالات متحده بودند، به بحث گیرند. این نظامیان شامل رهبران سابق مجاهدین که علیه شوروی در دهه ۱۹۸۰ جنگیده بودند، میشد. به هر حال، این بعید است که حکومت افغانستان یا ایالات متحده با چنین ترکیبی موافقت کنند.
ازبکستان در زمانی این ابتکار را روی دست گرفته است که اوضاع امنیتی منطقه در حال وخامت میباشد. مقامات بلندرتبه ازبک اخیرا در کنفرانسی به من گفته بودند که آنان عمیقا از حضور چندین هزار جنگجوی داعش و طالب در شمال و شرق افغانستان که از مرزهای این کشور با چندین کشور آسیای مرکزی چندان دور نیست، نگران اند.
گزارشهای استخباراتی آمریکایی بیش از بیست گروه تروریستی فعال بر حال را در افغانستان و پاکستان ذکر میکند که اکثر آنها اصالتا از آسیای مرکزی میباشند؛ گروههایی چون «نهضت اسلامی ازبکستان» که همراه داعش متحده شده و هنوز برای طالبان میجنگند. ایالات متحده بیش از یک هزار نیروی خاص و مربیان را برای کمک به ارتش افغانستان اضافه میکند که در این صورت، تعداد نیروهای آمریکا ـ ناتو را به ۱۵ هازر تن خواهد رسانید.
مقامات ناتو از گذشته دور این را تأیید کردهاند که به تعداد صدها جنگنده ازبک و تاجیک در سوریه، یمن، افغانستان، و پاکستان میباشند و بسیاری از آنان اینک در حال بازگشت به کشور های اصلیشان هستند. این جنگجویان به همراه داعش و طالبان در تلاش ایجاد پایگاههایی در شمال افغانستان و نفوذ در آسیای مرکزی میباشند. در اوایل مارچ، داعش ویدیویی را بیرون داد که نشان میداد جنگجویان این گروه یک «خلافت» را در شمال افغانستان تأسیس کردهاند. هدف دیگر داعش و طالبان گرفتن قندز است؛ شهری هممرز با ازبکستان که سال گذشته به دست شورشیان سقوط کرد، اما دوباره به دست نیروهای افغان پس گرفته شد.
این تهدید آسیای میانه، زمانی ازبکستان را درگیر کرده که این کشور با جمعیت ۳۴ میلیونی و ارتش قدرتمندش که آنرا بزرگترین و با نفوذترین حکومت در منطقه ساخته است، اینک و تحت اداره یک رییسجمهور جدید و غیرمعمول، در تلاش باز کردن سیستم سیاسی و اقتصادی بسته خود میباشد. رییس جمهور شوکت میرضیایف برای سیزده سال به عنوان نخست وزیر این کشور در تحت حکومت ظالمانه و دیکتاتوری رییسجمهور کریمف که در سال ۲۰۱۶ و پس از بیش از ۲۷ سال حکومت بر این کشور از دنیا رفت، خدمت کرده است.
همگان چنین توقع داشتند که میرضیایف همانند سلفش، عین همان رژیم سرکوبگرایانه را ادامه خواهد داد، اما در عوض، او حتی هممیهنان خودش را شگفتزده کرد. تحت اداره کریمف، زندانها با حدود ۱۰ هزار زندانی سیاسی پر شده بود و سازمانهای بشردوستانه بینالمللی برای دیدار از این کشور منع شده بودند. سال گذشته، آب شدن این یخها زمانی قابل رؤیت شدند که زندانیان سیاسی ـ که مدتها در زندان به سر برده بودند ـ و خبرنگاران زندانی، آهسته آهسته رها شدند. این رهایی شامل یکی از طولانیترین زندانیان سیاسی جهان میشد. زندانی خبرنگاری به نام «محمد بیکجانف» پس از ۱۸ سال کار شاقه آزاد گردید. آزادسازی زندانیان تنها زمانی ممکن بود که میرضیایوف، رقیبش «رستم عنایتف» را که رییس پولیس مخفی بود و بیشترین ترس را نیز از همان شخص داشت، برکنار کرد. از آن زمان میرضیایف دیگر مقامات بلندرتبه را کنار زده و آنان را با متحدان سیاسیاش جایگزین کرده است.
اقدامات پیشگیرانه عمده دیگر نیز در راه اند. تحت اداره میرضیایف، استفاده نادرست از کودکان در کار اجباری برداشت محصولات کتان پایان یافته است و حکومت او به تدریج در حال تطبیق اصلاحات اقتصادی میباشد؛ از میان بردن محدودیتها بر پول خارجی، تقویت آزادی بیشتر مذهبی و کنترول حکومت بر تلویزیون در حال سست و کمتر شدن است. این تلاشها بخشی از پیشنهادات و تلاش او برای جذب بیشتر سرمایهگذارانی که به پیمانه بزرگ و به علت رویکرد ظالمانه از این کشور رانده شدهاند، میباشد. اما او همچنان تأثیری را روی دیگر حکومتهای ظالم در منطقه گذاشته است، این شامل ترکمنستان و تاجیکستان نیز میشود که از رژیم خشن سابق ازبکستان به عنوان دستآویزی برای ابقای سیاستهای اژدهایی خویش استفاده کردهاند. با سرمایهگذاریهای جدید، پیشرفت ازبکستان در بخشهای نفت و گاز میتواند این کشور را به اندازه همسایگانش غنی سازد.
ازبکستان پس از سالها داشتن حالت پرخاشگرایانه در برابر همسایگان، از کنفرانس این هفته برای نشان دادن تصویر جدیدی از خودش به عنوان یک حکومت صمیمی و مسئول استفاده میکند. قبلا هم، میرضیایف از تمام کشورهای نزدیک دیدن کرده و به آنان وعده همکاریهای نزدیک داده است. در ماه مارچ، او به تاجیکستان سفر کرد و متعهد شد که سیستم ناخوشایند ویزا را که مانع دیدارهای خانوادهها در هر دو طرف میشود، از بین ببرد. مقامات ازبک همچنان رجزخوانی بر قرقیزستان را به خاطر لیبرالیزم سیاسیاش متوقف کردهاند. تمام حکومتهای آسیای مرکزی وسایل بیش از حدی برای سرکوب و کنترول متمرکز در اختیار دارند که در عین حال و به گونه مؤثر، هنوز همان حکومتهای پولیسیاند ـ به استثنای قیرقزستان که دارای یک سیستم پارلمانی حکومت بوده و دموکراتترین کشور در منطقه میباشد. ازبکستان، در مقایسه با آن، راه درازی را برای پیمودن در پیش دارد. تنها بیش از ده تن از زندانیان سیاسی در طول این مدت آزاده شدهاند و هزاران تن از ازبکها به عنوان دشمنان بالقوه حکومت در یک فهرست سیاه امنیتی باقی ماندهاند. پولیس مخفی و قضا نیز به یک تغییر مکمل نیاز دارند و مطبوعات کاملا تحت کنترول دولت میباشد. این کشور هرگز یک انتخابات آزاد و منصفانه نداشته است.
در ضمن، نگرانی عمده حکومتهای آسیای مرکزی، تهدید امنیتی از جانب ملیشهها و شورشیان میباشد. ایالات متحده، چین و روسیه در تمام کشورهای منطقه برای واحدهای نخبه نظامی، برنامههای آموزشی روی دست دارند و به نظر میرسد که این برنامهها قادر به همزیستی بدون کشمکش باشند.
همسایگان این کشور همگی نیاز به یک ازبکستان قابل اطمینان و معتبر دارند که بتواند آنان را در امر مبارزه با افراطگرایی کمک کند. اگر ازبکستان ثابت کند که حقیقتا خود را اصلاح میکند، در آن صورت رهبری نمونه برای دیگر حکومتهای منطقه خواهد شد. گفتوگوها در تاشکند، ازبکستان را حداقل به صورت موقت در جایگاه مرکزی در منطقه قرار خواهد داد، اما این برای ازبکستان زمانبر خواهد بود و نیاز به نتایج ملموس بیشتری که نشاندهنده تغییر و توسعه در این کشور باشد، خواهد داشت تا ازبکستان بتواند به عنوان یک میانجی بالقوه صلح از سوی طالبان، حکومت افغانستان و ایالات متحده آمریکا جدی گرفته شود.
نویسنده: احمد رشید
منبع: نیویورک تایمز