سرای شهزاده، بزرگترین بازار تاریخی مالی و تجاری افغانستان در کابل است. این بازار مالی که در قلب شهر کابل موقعیت دارد، نبض کسب و کار سرمایهگذاران بزرگ افغانستان به حساب میآید.
سرای شهزاده که بیشتر به یک «بازار» میماند، بیش از 300 مغازه و هزاران معاملهگر پولی کوچک را در خود جای داده که روزانه میلیونها دالر بهجای پول افغانی در این مارکیت دست بهدست میشود.
شلوغی و ازدحام این مارکیت برای هر بازدیدکنندهی جدید تعجبآور است؛ با داخل شدن در این مارکیت با دهها تن از صرافانی روبرو میشویم که ماشین حساب و بستهی از اسکناسهای افغانی، دالر، تومان و روپیه در دست دارند و بهدنبال مشتری میگردند. شماری هم صندوقهای پولشان را در راهروها گذاشتهاند و مشتریانی دارند که به اطرافشان جمع شده است.
شماری از آگاهان بخش اقتصادی میگویند که بزرگترین بازرگانان افغانستان و منطقه بهگونهی مستقیم و غیر مستقیم در این بازار ارز شریک هستند و سرای شهزاده در بازارهای مالی و تجاری آسیا شهره شده است.
سرای شهزاده یا سرای «سنگ ماشه» توسط عبدالعزیز شهزاده، در سال 1935میلادی ساخته شد و در حال حاضر مسوولیت این سرای را شهزاده بابرشاه سدوزی، جوانترین پسر عبدالعزیز شهزاده بهعهده دارد.
این سرای در حال حاضر روزانه حدود 200 هزار مشتری دارد و هر روز در آن حدود 300 میلیون دالر پول نقد رد و بدل میشود. در این مارکیت بیش از 100هزار تن صراف مصروف کار است که شماری آنان به شکل دستفروشی این کار را بهپیش میبردند.
بر اساس آمارهای این سرای، باوجود تدابیر امنیتی از سال ۲۰۰۲ تا اکنون نزدیک به 50 صراف کشته شده و پول نزدیک به 300 تن صراف سرقت شدهاست. این سرای ۳ بار مورد دستبرد قرار گرفته و یکبار نیز بهآتش کشانیده شده است.
اخیرا صرافان این سرای از روز پنجشنبه هفتهی گذشته برای چهار روز بهدلیل قوانین جدید وضعشده از سوی بانک مرکزی افغانستان اعتراض کردند و دروازه این سرای را بسته بودند. برخی از آگاهان اقتصاد با بستهشدن این سرای اعلام کردند که اگر اعتصاب این صرافان ادامه پیدا کند، بازار کار افغانستان بهدلیل نبود خدمات پولی رکود خواهد کرد. حکومت افغانستان در چهارمین روز تحصن این صرافان بهگونهی موقتی به خواستهای آنان جواب مثبت داد.
مرکز تثبیت نرخ ارزها
در افغانستان بهدلیل عدم رشد خدمات بانکی بیش از 80 درصد از معاملات پولی این کشور بهگونهی مستقیم و غیر مستقیم از طریق سرای شهزاده کابل صورت میگیرد.
آگاهان بخش اقتصادی میگویند که سیستم بانکداری در افغانستان نمیتواند تمام خدمات پولی مورد نیاز مردم این کشور را برآورده کند. محدودیت نمایندگیهای این بانکها از یک سو و زمانگیر بودن روند این بانکها از سوی دیگر سبب میشود که مردم صرافیها را برای معاملات پولیشان نسبت بهبانکها ترجیع دهند.
آذرخش حافظی، آگاه بخش اقتصادی به خبرنامه گفت که بانک مرکزی افغانستان از سرای شهزاده بخاطر ثابت نگهداشتن نرخ دالر و سایر ارزها استفاده میکند.
به گفتهی آقای حافظی بانک مرکزی افغانستان ماهانه 200 تا 300 میلیون دالر در این سرای لیلام میکند و از این طریق دالر وارد چرخهی پولی این کشور می شود که بتوانند نرخ دالر را در برابر پول افغانی ثابت نگه دارند.
این آگاه بخش اقتصادی گفت: « به این شکل پول افغانی توسط این مارکیت از بازار جمعآوری میشود و پول دالر را در بازار تزریق میکنند. از سوی هم تاجران که پول افغانی دارند، جنس خود را به افغانی میفروشند و به دلیل که از بازارهای بین المللی جنس بخرند، مجبورند که پول افغانی خود را به دالر تبدیل کنند. همچنان کسانی که از خارج برای خانواده خود پول ارسال میکنند، به دالر روان میکنند و دالر آنان توسط این صرافان به افغانی تبدیل میشود.»
مسوولان بانک مرکزی افغانستان میگویند که این بانک مجبور به حفظ تعادل ارزش افغانی در بازارهای این کشور می باشد. آنان تاکید میکنند که در حال حاضر برای ثابت نگهداشتن این نرخ، پمپاژ دالر تنها راه حل است. چرا که در غیر آن صورت پول افغانی در بازار متراکم می گردد و تورم پولی به صورت سرسام آوری به وجود میآید.
به این جهت، مقامهای بانک مرکزی میگویند که این بانک در هر هفته از ۲۰ تا ۵۰ میلیون دالر را در سرای شهزادهی کابل به داوطلبی میگذارد و از این طریق میتواننند که نرخهای ارز را کنترول کنند.
سرای پولشویی
بانک مرکزی افغانستان بخاطر قانونیشدن فعالیتهای صرافان این سرای، مقرره جدیدی وضع کرده است که بر اساس آن صرافان باید از معاملات بیش از 500 هزار افغانیشان به این بانک گزارش دهند.
قانون مبارزه علیه تطهیر پول، وضاحت داده است که نهادهای عرضهکننده خدمات پولی مجبورند در مورد معاملات بالاتر از ۵۰۰ هزار افغانی، بهبانک مرکزی گزارش دهند.
با این وجود بانک مرکزی افغانستان اعلام کرده است که مقررههای این بانک بر اساس قانونهای مبارزه در برابر تطهیر پول، نیاز دارد که با مرور زمان تعدیل شود و طرزالعمل خدمات پولی این کشور نیز بر اساس قوانین بانکداری، مبارزه علیه تطهیر پول و تامین منابع مالی تروریسم، عیار گردد.
اما صرافان این سرای، وضع چنین مقررهها را نمیپذیرند و در برابر این قوانین ایستادهاند. با این وجود شماری از آگاهان بخش اقتصادی این سرای را به مرکز پولشویی در افغانستان متهم میکنند و میگویند که بیشتر از نصف این صرافان در بانک مرکزی افغانستان ثبت نشده و بدون جواز فعالیت میکنند.
آنان تاکید دارند که این صرافان به صورت آزادانه پولهای قانونی و غیرقانونی را در داخل و خارج از افغانستان میفرستند. به باور این آگاهان چنین بینظمی در بازار تبادله ارز، اعتبار افغانستان را نزد جامعه جهانی به شدت ضربه زده است.
از سوی هم دیدبان شفافیت افغانستان در ماه ثور سال گذشتهی خورشیدی در یک گزارش تحقیقی اعلام کرد که سالانه میلیاردها دالر از راههای غیر مشروع از افغانستان خارج میشود و صرافان و حوالهدارن افغانستان بیشترین نقش را در این مورد بازی میکنند.
این نهاد تحقیقی تاکید کرده است که از طریق صرافیهای افغانستان پول فساد، قاچاق و فروش مواد مخدر به دیگر مکانها انتقال یافته و از آنجا بدون مشکل به افغانستان میآید و وارد چرخه اقتصادی این کشور میشود.
برآورد که این نهاد در سال 2011 داشته است، نشان میدهد که تنها از میدانهوایی حامد کرزی (میدانهوایی کابل) در این سال حدود 4.5 میلیارد دالر توسط صرافان و حوالهدارن از این کشور خارج شده است.
دسترسی آسان
در پژوهشهای که در مورد میزان استفاده مردم از سیستم حوالهداری و بانکی در افغانستان صورت گرفتهاست، نشان میدهد که حوالهداریها و صرافیها در افغانستان نه تنها برای تبدیل و ارسال پول استفاده شده، بل که نقش مهمی در اقتصاد افغانستان بازی کرده است.
این نظر سنجیها نشان میدهد که سیستم حواله برای مردم افغانستان که عمدتا فقیر هستند، کمک بزرگی کرده است. بیشتر مصاحبه شوندگان گفتهاند که آنان در مناطقشان به خدمات بانکی دسترسی ندارند در حالیکه سیستم حوالهداری در سراسر این کشور قابل دسترس است.
نکتهی مهم این که نقش سیستم حوالهداری و صرافی ها در بخش تجارت نیز حیاتی بوده است. پیشفرض برای استفاده از خدمات حواله بر این بود که تنها از این سیستم برای انتقال پول استفاده میشود، در حالی که پژوهشهای تازه نشان میدهد که حوالهداری و صرافی در رونق تجارت و کسب کار نیز نقش مهمی را ایفا میکند. نظرسنجی این تحقیقها نشان میدهد که در داخل افغانستان، ولایاتی که بهعنوان شهرهای تجاری و ترانزیتی شناخته میشوند، بیشترین معاملات پولی را از این طریق انجام دادهاند. مزار، قندهار، هرات، جلال آباد و غزنی بیشترین نقل و انتقالات را از طریق سیستم حوالهداری داشته است.
به همینسان در خارج از افغانستان نیز بهطور عموم بیشترین رد و بدل پولی به دو کشور همسایهی افغانستان- ایران و پاکستان- تعلق دارد.
اما نظرسنجیها در مورد استفاده از خدمات «ویسترن یونین» نشان میدهد که اکثریت پاسخدهندگان اطلاعی در مورد این خدمات ندارد و فیصدی کمی از شهروندان افغانستان در بزرگشهرها از این خدمات استفاده میکنند.
مسیر طولانی مدرنسازی
بر اساس آمارهای بانک مرکزی افغانستان، حدود 3 هزار و 200 صرافی، حوالهداری و عرضهکننده خدمات پولی در افغانستان ثبت شده است که حدود 1هزار و 200 مرکز آن در کابل میباشد.
صرافیها و حوالهداریهای ثبتشده در بانک مرکزی شامل نمایندگیهای میشود که مغازه دارند و مرکز آنها مشخص است اما در این بانک هیچ صرافی که به صورت دستفروشی فعالیت میکند، ثبت نشده است.
ایمل هاشور، سخنگوی بانک مرکزی افغانستان بهخبرنامه گفت: «چون آنان نه مکان مشخص دارند و نه تعداد آنها معلوم است، ما نتوانستهایم که آنان را ثبت و راجستر کنیم. اما بانک مرکزی برنامهای را راه اندازی کرده است که حد اقل میزان صرافیهای دست فروش را بتوانیم مشخص کنیم.»
به گفتهی مسوولان بانک مرکزی افغانستان آنان در تلاشاند که این نظام سنتی حوالهداری و عرضهی خدمات پولی را به یک سیستم مدرن و بانکداری جدید تبدیل کنند.
سخنگوی بانک مرکزی افغانستان تاکید دارد که مدرنسازی عرضه خدمات پولی و توسعه سیستم بانکداری نیاز به یک برنامه دراز مدت دارد. به گفتهی مقامهای بانک مرکزی آنان زمانی میتوانند که این سیستم را مدرن کنند که در بیشتر از 360 ولسوالی و در تمام ولایات و کلانشهرهای افغانستان بتوانند نمایندگیهای بانک ها را گسترش دهند که دسترسی مردم در این سیستم همگانی شود.