در قسمت غربی موزیم ملی افغانستان ده عراده موتر مختلف با ظاهر پُر خاک و سیمای غم‌زده زیر سایبانی در درون یک حفاظ آهنی با رنگ سفید ایستاده‌اند. موترهایی که تعدادی‌شان زخم جنگ و جای گلوله بر تن دارند، راویان یک قرن تاریخ روزگار پسین افغانستان نیز هستند. این موترها روزگاری شاهان، صدراعظم و رییسان‌جمهور این کشور را حمل کرده و شاهد ماجراهای سیاسی فراوانی نیز بوده‌اند. در حقیقت این موترها بار تاریخ پر فراز و نشیب سیاسی افغانستان را تا به روزگار ما انتقال داده‌اند.
من با هماهنگی وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان به موزیم ملی این کشور، واقع در پیش روی قصر تاریخی دارالامان در غرب شهر کابل، رفته و تاریخ موتر در این کشور را روایت کرده‌ام.
موترهایی که در موزیم ملی افغانستان نگهداری می‌شوند، مربوط به شاه امان‌الله خان، بانی استقلال این کشور، محمد ظاهر، آخرین پادشاه افغانستان، سردار محمد داوود خان، صدراعظم افغانستان و داکتر نجیب‌الله، آخرین رییس‌جمهور کمونیست این کشور که توسط طالبان اعدام شد، هستند.
موترهایی که در موزیم ملی افغانستان نگهداری می‌شوند، هرچند تخریب شده و قابل استفاده نمی‌باشند اما شاهدان چندین دهه تغییرات و تحولات در این کشوراند. همزمان با تغییر موترها، روزگار مردمان افغانستان نیز دگرگون شده است.
ورود نخستین موتر
برای نخستین بار در سال 1905 میلادی امیر حبیب‌الله خان، پادشاه سابق افغانستان یک عراده موتر «coach» خرید و از طریق هند بریتانوی آن‌را به افغانستان وارد کرد. حبیب‌الله خان از این موتر برای مسافرت‌های دوره‌ای بین کابل و جلال‌آباد استفاده می‌کرد و همچنان آن را برای مردم به نمایش می‌گذاشت.
پروفیسور گریگورین در مقاله‌ای با عنوان «حبیب‌الله خان تلاش برای حکومت مطلقه و مدرنیسم» نوشته است که در زمان حاکمیت امیر حبیب‌الله خان اولین شرکت سهامی ترانسپورت در افغانستان به وجود آمد و در سال 1918 میلادی در کل این کشور در حدود 30 عراده موتر موجود بود.
وزارت داخله افغانستان در مورد تاریخ ترافیک در این کشور نوشته است که در سال‌های سلطنت امیر حبیب‌الله خان (از سال 1278 تا 1298 خورشیدی) دو عراده موتر به افغانستان وارد گردید.
موترهایی که توسط امیر حبیب‌الله خان به افغانستان وارد شده بودند، انگلیسی بودند. این موترهای بزرگ در کابل و پیرامون آن رفت‌وآمد می‌کردند. به دلیل صدای خاص این موترها، مردم به آن لقب «قُراضه امیر حبیب‌الله» و پس از مرگ او «قراضه امیر شهید» را داده بودند.
براساس روایت‌های مکتوب، امیر حبیب‌الله خان دو عراده موتر را برای استفاده خود و درباریانش وارد کرده بود ولی تا آن زمان از استفاده موترها برای انتقالات بازرگانی در افغانستان خبری نبود.
پس از امیر حبیب‌الله خان، فرزند او، امیر امان‌الله خان، پادشاهی که استقلال افغانستان را از هند بریتانوی گرفت، بنیاد افغانستان جدید را گذاشت. عصر او سرآغاز دگرگونی‌های جدی در عرصه‌های مختلف گردید. همزمان با او، صنعت و استفاده از ماشین‌های صنعتی نیز افزایش یافت.
امان‌الله خان به وارد نمودن موتر از خارج از افغانستان شروع کرد و در همین راستا چندین عراده کامیون (لاری) را نیز وارد کرد. او برای خودش موتر قیمتی «رولس رویس» انگلیسی را که رنگ نقره‌ای داشت، انتخاب کرد.
پس از سقوط امان‌الله خان و کشته شدن امیر حبیب‌الله کلکانی، محمد نادر‌شاه پادشان افغانستان گردید. او تعدادی موتر، از جمله موترهای باربری را از طریق هند بریتانیوی به افغانستان وارد کرد. پس از او جاده‌های بیشتر در افغانستان ساخته شد و استفاده از موتر روز به روز افزایش یافت.
موترهای شاهانه
برای نخستین بار امیر حبیب‌الله خان، پادشاه سابق افغانستان از موتر استفاده کرد. در واقع او اولین افغانی بود که در کشورش موتر سوار شد. پس از آن امان‌الله خان، پسر او موترهای بیشتری به افغانستان وارد کرد و درباریانش را نیز تشویق کرد تا برای خود موتر بخرند.
از سرنوشت نخستین موتری که به افغانستان وارد شده و متعلق به امیر حبیب‌الله خان بوده، هیچ اطلاعی در دست نیست که کجا شده و امروزه در کجا نگهداری می‌شود. تنها معلومات در مورد نوع آن وجود دارد.
محمد یحیا محب‌زاده، معاون موزیم ملی افغانستان در گفت‌وگو با خبرنامه گفت موتری که در دوره‌ی امیر حبیب‌الله خان به افغانستان وارد شد، انگلیسی بود و تقریبا معادل موترهایی است که در دوره امانی داریم با این فرق که کوچک‌تر از موترهای دوره امانی است.
آقای محب‌زاده گفت: «متأسفانه اثری از آن موتر را در افغانستان نداریم. یا اگر باشد و پیش افراد شخصی پنهان باشد، سراغ آن را نداریم. اما موترهایی داریم که معادل همان موتر است در دوره امانیه.»
موترهای امان‌الله خان
موزیم ملی افغانستان در حال حاضر سه عراده موتر و چهار عراده «گادی» متعلق به دوره امان‌الله خان را نگهداری می‌کند. هرچند این موترها تخریب گردیده و قابل استفاده نمی‌باشند اما تنها آثار برجا مانده از عصر امانی در بخش ترانسپورت است که نشان می‌دهد شاهان و اشراف‌زادگان افغانی از چه چیزی برای سفر به بیرون از قصر استفاده می‌کرده‌اند.
سه عراده موتر مربوط به دوره امان‌الله خان با مشخصات «رولس، بدنه چوبی با رویه فلزی، دو دروازه‌ای به رنگ کِرمی»، «رولس، بدنه چوبی به رنگ سیاه، چهار دروازه‌ای» و «فورد انگلیسی، بدنه چوبی با رویه فلزی سرمه‌ای، دو دروازه‌ای» در موزیم ملی افغانستان نگهداری می‌شود که براساس مکتوب شماره 4410 مورخ 17 عقرب 1391 خورشیدی از ریاست جمهوری افغانستان به موزیم ملی انتقال داده شده است.
علاوه بر موتر، چهار عراده گادی نیز از دوره امان‌الله خان باقی مانده است که درحال حاضر در موزیم ملی افغانستان نگهداری می‌شود.
یحیا محب‌زاده در این مورد گفت که این نوع گادی‌ها، گادی‌های چهار اسبی است که در دوره حبیب‌الله خان توسط اسب کَشیده می‌شد ولی گادی‌هایی که فعلا در موزیم است، مربوط به دوره امان‌الله خان است.
او گفت: «این‌ها گادی‌هایی بودند که از عوام نبوده بلکه از اشراف بوده، کسانی که پولدار یا صاحبان قدرت بودند.»
موترهای ظاهرشاه
محمد ظاهر، آخرین پادشاه افغانستان (1933 تا 1973 میلادی) یکی از شاهانی است که در زمان او موترهای پیشرفته به افغانستان وارد شد. او خود با موتر به چندین نقطه افغانستان سفر کرد. نیز عکس‌هایی از او نیز وجود دارد که در کابل سوار بر موتر است. در حال حاضر چهار عراده موتر به رنگ سیاه متعلق به محمد ظاهرشاه در موزیم ملی افغانستان نگهداری می‌شود.
نخستین موتری که به‌نام آخرین شاه افغانستان در موزیم ملی این کشور نگهداری می‌شود یک عراده «لیموزین» با شماره انجن 18436572 و شاسی نمبر 7560 است. بیشترین وسایل برقی و تخنیکی این موتر از کار افتاده و قسمت پیشِ روی آن نیز در اثر تصادم آسیب جدی دیده است. موزیم ملی افغانستان در بخش معرفی این موتر نوشته است: «4 دروازه، پنج شیشه مرمی خورده و شکسته.»
دومین موتری که به‌نام محمد ظاهرشاه در موزیم ملی افغانستان نگهدری می‌شود، یک عراده «کادیلاک» به رنگ سیاه است. سومین عراده موتر نیز از نوع کادیلاک است که به‌نام محمد ظاهر شاه در موزیم نگهداری می‌شود.
این سه عراده موتر براساس مکتوب شماره 1077/709 مورخ 11 میزان 1384 خورشیدی از سوی ریاستجمهوری افغانستان به موزیم ملی انتقال داده شده است.
چهارمین موتری که به‌نام بابای ملت افغانستان در موزیم این کشور وجود دارد، یک عراده «کادیلاک» به رنگ سیاه است که احتمالا مودل آن 1957 است. این موتر براساس مکتوب شماره 1021/582 مورخ 15 قوس 1394 خورشیدی از ریاست تخنیک و ترانسپورت مقام صدارت افغانستان به موزیم ملی انتقال داده شده است.
علاوه بر این چهار عراده موتر متعلق به خانواده شاهی، یک قایق کوچک نیز به نام محمد ظاهر شاه است که در موزیم ملی افغانستان وجود دارد. در ذیل مشخصات آن نوشته است: «کشتی به رنگ فولادی با شش حلقه تایر که ظاهرشاه در قرغه از آن استفاده می‌کرد.»
داوود خان و نجیب‌الله
یک عراده موتر دیگر به نام سردار محمد داوود، صدراعظم دوره محمد ظاهر شاه در موزیم ملی افغانستان نگهداری می‌شود. نوع این موتر «زیمنس» روسی است که بیشتر لوازم برقی آن کم است یا از کار افتاده.
موزیم ملی افغانستان در سال جاری خورشیدی دو عراده موتر زرهی مربوط به داکتر نجیب‌الله، رییس‌جمهور سابق این کشور را نیز به این موزیم انتقال داده است اما پیش از داکتر نجیب، از موترهای سه رییس جمهور دیگر افغانستان اطلاعی در دست نیست.
یحیا محب‌زاده، معاون موزیم ملی افغانستان گفت که یک عراده موتر مربوط به سردار محمد داوود می‌شود و دو عراده موتر زره دیگر که «بنز» است، مربوط می‌شود به داکتر نجیب‌الله. او گفت: «بنزها مربوط بادیگاردها یا موترهای تعقیبی خود داکتر نجیب‌الله بود که چندی پیش ما از اداره امور ریاست جمهوری تحویل گرفتیم.»
غارت موزیم
جنگ‌های داخلی دهه هشتاد در افغانستان نه تنها تلفات جانی در پی داشت بلکه زیربناها و میراث‌های تاریخی این کشور را نیز نابود کرد. موزیم ملی افغانستان به دلیل موقعیتی که داشت، بیشترین آسیب را در جریان جنگ‌های تنظیمی کابل متحمل شد و آثار زیادی از این گنجینه‌ی تاریخی افغانستان به غارت رفت.
معاون این موزیم در گفت‌وگو با خبرنامه گفت که پیش از دوره‌های جنگ، 1992 تا 1995 میلادی، یک تعداد موترهای بسیار سابقه در موزیم حفاظت می‌شد که یکی از این موترها مربوط به امان‌الله خان بود و باقی موترها از دوره ظاهر شاهی.
آقای محب‌زاده گفت: «متأسفانه طی جنگ‌های تنظیمی که در شهر کابل رخ داد؛ به ویژه در منطقه دارالامان که موزیم ملی قرار دارد، موترها با اصابت راکت به گراج‌ها خساره‌مند شده و خسارات زیاد برداشتند. در این دوران بقایای موترها منحیث کَبول (آهن کهنه) توسط دزدان و قاچاق‌بران از موزیم به غارت برده شد و متأسفانه از موترهای ما آثار دیگری وجود ندارد.»
پس از تشکیل اداره موقت به رهبری حامد کرزی، رییس جمهور پیشین افغانستان موزیم ملی این کشور تعدادی از موترهایی را که در ارگان‌های مختلف دولتی نگهداری می‌شدند، برای استفاده درخواست کرد.
اهمیت موترها
موزیم ملی افغانستان به دو دلیل موترهای مربوط به شاهان و روسای جمهور این کشور را نگهداری می‌کند، یکی در نظر داشتن جنبه‌های تاریخی و معنوی آن و دوم تغییر آرام آرام مودل موترها.
یحیا محب‌زاده در این مورد گفت که این موترها از نظر اتومات بودن به شکل امروزی است و از لحاظ فنی و تکنالوژی نیز جالب است.
هرچند موترهای موجود در موزیم ملی افغانستان نیاز به ترمیم و تعمیر دارند اما نبود لوازم مورد نیاز و تعمیرکار، از چالش‌های عمده در این بخش به شمار می‌رود. موزیم ملی افغانستان تصمیم دارد که این موترها را به شکل اولی و اساسی آن ترمیم کند و سپس آن را به نمایش بگذارد.
معاون این موزیم گفت: «اگر کشورهایی با ما همکار شوند در قسمت ترمیم و آماده ساختن آن برای نمایش. اصالت این موترها مثل یک آبده تاریخی باید حفظ شود. کشورهایی هم آمدند دیدند و وعده دادند. مبالغ هنگفتی را ایجاب می‌کند ترمیم آن‌ها. ممکن است در داخل کشور نشود و موترها به کشورهایی انتقال داده شود که در آنجا ساخته شده‌اند.»
حوالی ساعت یازده قبل از ظهر هنگام بیرون شدن از موزیم ملی افغانستان چشمم به موترهای زرهی شیشه سیاه می‌افتد که به سرعت از سمت دهمزنگ به سوی قصر دارالامان در حرکت‌اند. کمی بالاتر از موزیم، چهار راهی مقابل قصر دارالامان انواع موترهای مد روز در جاده در حرکت هستند
من به این می‌اندیشم که صد سال پس از ورود نخستین موتر انگلیسی به افغانستان، موترهای مختلف جاپانی، جرمنی، کادانایی و … مورد استفاده مردم قرار می‌گیرند. علاوه بر این رییس‌جمهور افغانستان یک قرن پس از شاه امان‌الله، شیک‌ترین موتر روز را سوار می‌شود که زرهی است. او به این هم بسنده نمی‌کند و برای رفتن به نقاط مختلف شهر کابل، حتا برای رفتن از ارگ تا دانشگاه کابل، از هلیکوپتر استفاده می‌کند.
در گذشته‌های دور شاهان و اشراف‌زادگان افغانستان در فضایی امن و بدون ترس از کشته‌شدن، از موترهای سر باز و گادی‌های اسبی استفاده می‌کردند، اما حالا و یک قرن پس از آن تاریخ، رهبران سیاسی و اشراف‌زادگان افغان برای حفاظت از خود موترهای زرهی سوار می‌شوند و از مسیرهایی عبور می‌کنند که شاید ده‌ها سال قبل محل عبور شاهانی بوده است که حالا تنها موترهای شان را در موزیم می‌توان یافت.
افزودن دیدگاه