گنبد آبی دوقلو بر مزار منتسب به حضرت علی، امام اول شیعیان در شهر مزار شریف ولایت بلخ یکی از نمادهای مشهور مذهبی و تاریخی افغانستان است. سالانه شمار زیادی از شهروندان برای احترام و ارجگذاری از سراسر این کشور میآیند. محیط و فضای این زیارت آرام و لذتبخش است و بسیاری از شهروندان افغانستان هنگام تفریح و سیاحت در مزارشریف به این مکان نیز سر میزنند و آنرا زیارت میکنند.
با آنکه مرقد حضرت علی در شهر نجف عراق واقع شده اما این زیارت نیز منتسب به اوست و آنرا مردم افغانستان به نام “مزار سخی جان” میشناسند.
نام اصلی این منطقهی بلخ “خواجه خیران” بوده است؛ یکی از روستاهای معروف این ولایت که بعدا به نام مزار شریف شهره شد. بزرگترین مراسمی که هر ساله در روزهای نوروز در افغانستان برگزار میشود، روضه حضرت علی (ع) آنرا میزبانی میکند.
دهها هزار افغان در شروع سال جدید خورشیدی از شهرهای مختلف افغانستان به مزار شریف میروند و در روز اول سال، کنار مقبره منسوب به امام علی جمع شده و مراسم بزرگی را برگزار میکنند.
در صبح روز اول حمل، مراسم به نام «جهنده بالا» در روضه حضرت علی برگزار میشود و در آن مقامات عالی رتبه دولتی و شهروندان افغان شرکت میکنند.
عَلم بر افراشته شده تا چهل روز همچنان بر افراشته میماند. شهروندان افغان در این مدت نذر و خیرات میدهند و پس از آن در روز چهلم در مراسمی خاص این عَلم پایین آورده میشود.
مکان متفاوت
روضه سخی در مزارشریف، تسهیلات خوبی برای زائران دارد. از نگاه فنی و ساختمانی این زیارت دارای چاهای آب، پارک، نماز خانه و سایر امکانات رفاهی میباشد.
زیارت حضرت علی دارای 21 اتاق ، ۸ دروازه ورودی در باغهای این روضه و ۵ دروازه ورودی داخل صحن خود دارد. در داخل این زیارت یک مدرسه علوم دینی نیز فعالیت دارد که حدود ۶۰۰ شاگرد مشغول فراگیری و آموزش علوم دینی میباشند.
روضه سخی کتابخانه و موزیم نیز دارد. کتابخانه آن در سال ۱۳۶۵ بنیان گذاشته شده است. کتابهای که در آن یافت میشود، بر میگردد به دوران باختریان و کیانیان، سلجویان، تمیوریان و دوره های مختلف اسلامی که اکثرا به صورت خطی نوشته شده است.
همچنان یک موزیم ابتدایی که برخی اشیا ولوازم و اجناس بدست آمده از کاوش های باستانشناسانه ولایت بلخ و تحایف مقامات داخلی وخارجی در آن نگهداری میشود، نیز در داخل روضه شریف موقعیت دارد.
بیش از 50 نفر در این مکان مشغول کار میباشند. آنان از مسایل امنیتی گرفته تا حفظ و مراقبت و پاک نگهداشتن این مقبره را بر عهده دارند. این افراد از سوی حکومت افغانستان و وزارت حج و اوقاف گماشته شدهاند که شامل 11 باغبان، 11 خدمه، 11 فراش، 6 خادم و صفا کار، یک رییس و یک معاون در بخش مالی و اداری، سه تن در بخش موزیم و تعلیم و تربیه میشوند. یک پاسگاه پولیس نیز از سوی نهادهای امنیتی برای تامین امینیت این روضه گماشته شده است.
تاریخچه شفاهی
بر اساس داستانها و گفتههای مردم بلخ، در منطقه خیران ولایت بلخ که اکنون شهر مزار شریف و زیارتگاه سخی است، بر روی تپهای که به نام “تل علی” معروف بود، گنبد کوچکی با دریچهی پولادین و قفل نقره ای یافته شد. داخل این گنبد، قرآنی به خط کوفی بر پوست آهو همراه با شمشیری بزرگ و سنگی بوده است و بر سنگ نیز نوشته شده بود که “هذا قبر ولی الله علی اسدالله”.
زمانی که اهالی آن روستا و منطقه از موضوع آگاه شدند به سرور و شادمانی پرداختند و بابت این اتفاق میمون نذر و خیرات کردند. این خبر به سلطان سنجر رسید. او نیز بهخاطر این موضوع به بلخ آمد. گفته شده که سنجر 50هزار دینار زر سرخ نیز به این مکان و مردم منطقه هدیه کرد.
سلطان سنجر خواست صندوق را با خود به مرو ببرد و آنجا به خاک بسپارد و بارگاهی بسازد، اما شماری از بزرگان وقت بلخ مانع شده و درخواست کردند که این صندوق همانجا بماند. او هم از تصمیمش منصرف شد و ساختمان کوچکی خشتی در آنجا ساخت.
در زمان چنگیزخان این بنا از بین برده شد و دوباره این منطقه به نام پیشین آن که «تل علی» گفته میشد مسما شد. اما در سال 859 هجری شمسی هنگام پادشاهی سلطان حسین بایقرا که امیر بایقرا برادرش حکومت بلخ را برعهده داشت، شمسالدین محمد از نوادگان بایزید بسطامی از کتابخانه ملتان هند تاریخی بدست آورد که زمان سلطان سنجر را شرح میداد و داستان وقت بلخ را حکایت کرده بود.
شمس الدین محمد آن را به میرزا بایقرا داد و این موضوع دوباره مورد بررسی قرار گرفت. بعد از بررسی ثابت شد که چنین صندوقی در آن جا وجود دارد. در پی آن سلطان حسین آغاز به ساخت گنبد و بارگاهی در آنجا کرد. او برای آبادانی آنجا ساختمانهایی ساخت، بازاری درست کرد و صد خانوار از مِهان هرات را بدانجا فرستاد. او جویی از رودخانهی بلخ جدا ساخته و بدانجا آورد که به “نهر شاهی” شهرت یافت. پس از آن این شهر بزرگتر شده و به مزار شریف شهرت یافت.
بازسازی و نوسازی
در زمان شاهان بلخ روضه حضرت علی گسترش یافت و ساختمانهای دیگری به آن اضافه شد. از جمله عبدالمؤمن خان بن عبدالله خانِ ازبک، یازدهمین امیر شیبانی گنبدی بر آن ساخت. ولی محمد خان بن جانی خان دومین امیر دودمان جانی که حدودا از ۱۰۱۴ تا ۱۰۱۷ پادشاهی کرد، آرایشهایی در ساختمانها و داخل روضه بوجود آورد و نیز باغهایی در اطراف آن ساخت.
در زمان محمد مقیمخان بن سبحانقلیخان حاکم بلخ، زمینلرزهای رخ داد و گنبد فروریخت. او دوباره این زیارت را به حالت معیاریتری که وضعیت کنونیاش می باشد، بازسازی کرد. کاشیکاری ساختمانهای روضه حضرت علی نیز از سال ۱۲۸۷در زمان حکومت امیر علمخان به دست سمیع سمرقندی آغاز شد.
محمد ظاهرشاه آخرین پادشاه افغانستان نیز در سال ۱۳۱۹ نوسازیها و تزییناتی در ایوان ورودی و دیگر بخشهای آن انجام داد.
میله گل سرخ
روضه حضرت علی در شروع هر سال جدید میزبان دهها هزار مهمان است. برپایی جشن باستانی که از دیر زمان به “میله گل سرخ” در میان افغان ها مشهور است به درازای تاریخ بلخ باستان میرسد. این جشن باشکوهترین مراسم نوروزی در افغانستان میباشد که میزبان آن روضه حضرت علی در شهر مزارشریف میباشد.
همه ساله، چند روز قبل از نوروز، مردم افغانستان از سراسر این کشور با ترانهی مشهور “بیا که بُریم به مزار ملا ممد جان” به سوی دیار مولا علی حرکت میکنند و خود را به این جشن میرسانند.
این جشن را «میله گل سرخ» نام نهادهاند، چون دشتهای بلخ در این فصل غرق گلسرخ میشود. دشت و دمن، کوهها و تپهها، کشتزارها و باغها و حتی در و دیوار و بام خانهها را گلهای سرخ شقایق در بر میگیرد.
با این وجود روضه حضرت علی، مرکز برگزاری جشن گل سرخ است که همهساله با برافراشتن علم این زیارت، آیینهای نوروزی آغاز میشود. مردم از همهی نقاط افغانستان برای شرکت در این آیین ملی و دینی گرد میآیند و به همین دلیل، شهریان مزار در ماه حوت، مهمانخانهها، مسافرخانهها، هتلها، رستورانها و چایخانهها را برای استقبال از مهمانان آماده میکنند. پارک روضه، جادهها و ساختمانهای پیرامون آن نیز در این روزها تزیین و چراغانی میشود.
در شب سال نو هزاران زن و مرد، پیر و جوان، کودک و بزرگ در پارک روضه زیارت سخی جمع میشوند و شب را با خوشی و شادمانی بیصبرانه در انتظار سال نو و برافراشتن پرچم این زیات که به “علم مبارک شاه اولیا” شهرت دارد، به پایان میرسانند.
با بلند شدن علم، موزیک احترام نواخته میشود و توپهایی به رسم احترام شلیک میگردد. شمار زیادی از کبوتران سفید زیارت سخی بر فراز شهر مزار شریف به پرواز در میآیند. یکی از مقامهای بلندپایه حکومت و یا هم والی بلخ در مراسم حاضر میشوند و پس از سخنرانی و دعای شکر، مراسم را در این مکان به پایان میرسانند.