از شرق به غرب؛ تغییر مسیر بازرگانی افغانستان و پایان وابستگی اقتصادی به پاکستان

تنش‌های سیاسی افغانستان با همسایه‌ی شرقی‌اش در چند سال گذشته باعث شد که روابط تجاری کابل و اسلام آباد نیز متاثر گردد و به پایین‌ترین سطح ممکن برسد؛ امری که سبب شد افغانستان سیاست و برنامه‌های اقتصادی و بازرگانی خود را از شرق به غرب و شمال تغییر دهد.

تجارت افغانستان تا سال 2013 از طریق مرز شرقی به شکل قابل ملاحظه‌ای، بیشتر از مرزهای غربی و شمال این کشور بود. اما پس از سال 2014، پاکستان با رد پیشنهادات تجاری افغانستان و افزایش تنش های سیاسی با کابل، سبب شد که کابل راه‌های بدیل را جستجو کند و با همسایه‌های غربی و شمالی‌اش روابط نیک بازرگانی را ایجاد نماید.

در سال 2013 مجموع صادرات پاکستان به افغانستان 1742 میلیون دالر می‌رسید و در مقایسه صادارت ایران به افغانستان در حدد 1510 میلیون دالر بود. با این حال، آخرین آمار از سال 2016 نشان می‌دهد که صادرات ایران به افغانستان به 1808 میلیون دالر افزایش یافته است، در حالی که صادرات پاکستان به افغانستان به 1346 میلیون دالر کاهش یافته است.

آغاز به کار بندر چابهار و همکاری‌های سه جانبه کابل، تهران و دهلی نو در این بندر وضعیت جدیدی را برای تجارت افغانستان به میان آورد؛ امری که توانست بدیلی برای بندر کراچی و گوادر شود. علاوه بر این، افغانستان چندین موافقت‌نامه‌ چند‌جانبه‌ی ترانزیتی و تجاری با کشورهای شمالی و غربی خود داشته است.

دو موافقت نامه‌ی سه جانبه‌ی حمل و نقل تجاری (افغانستان-ایران_ هند) و (افغانستان –ایران- تاجیکستان) و هم‌چنان چهار موافقت‌نامه دوجانبه با ایران، ترکمنستان، ازبکستان و هند از جمله تلاش‌های افغانستان برای تغییر استراتژی بازرگانی این کشور به سمت غرب و شمال بوده است.

در دسامبر 2014 یک قرارداد پنج جانبه راه آهن میان افغانستان، چین، قرغزیستان، تاجیکستان و ایران امضا شد که این راه چین را از طریق افغانستان با ایران ارتباط می‌دهد. با استفاده از این راه‌آهن در سپتامبر سال گذشته‌ی میلادی، چین از طریق اولین قطار، به ارزش 4 میلیون دالر کالاهای تجاری به افغانستان فرستاد.

از سوی هم افغانستان در نوامبر سال گذشته‌ی میلادی، شبکه راه آهن لاجورد را با ترکمنستان افتتاح کرد که از آن طریق این کشور می‌تواند با کشورهای اروپایی و چین از طریق ترکمنستان، قزاقستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه راه پیدا کند.

گسترش روابط تجاری

یکی از مسائل دیگر موثر بر تغییر وضعیت بازرگانی در افغانستان تایید عضویت این کشور در سازمان تجارت جهانی بود که سال گذشته میلادی اتفاق افتاد. پیش از آن، افغانستان تنها با ۵۰ کشور مبادلات تجاری داشت، اما حالا این داد و ستد تجاری به ۱۶۳ کشور افزایش یافته است.

افغانستان برای کاهش وابستگی خود از چند کشور محدود، روابط تجاری گسترده را با آسیای میانه، امارات متحده عربی، چین، روسیه و آلمان ایجاد کرده است.

کابل به جای پاکستان، مواد خوراکی، پلاستیکی، پتروشیمی، میوه و سبزیجات‌اش را از ایران، آرد و سمنت را از قزاقستان و تاجیکستان، وسایل تکنولوژیکی و الکترونیکی را از چین، دارو و وسایل پزشکی را از هند، مواد ساختمانی را از آلمان و نفت را از روسیه و ایران وشماری دیگر از کشورهای آسیای میانه وارد می‌کند.

با این وجود مقام‌های اتاق تجارت و صنایع افغانستان می‌گویند که حجم تجارت ایران و افغانستان در سال جاری خورشیدی به بیش از دومیلیارد دالر و حجم تجارت افغانستان و هند به بیش از یک میلیارد دالر افزایش یافته است. این مقام‌ها می‌گویند که افزایش واردات سمنت از هند و تاجیکستان، وابستگی افغانستان را از این مواد ساختمانی به پاکستان به شدت کاهش داده است.

بر اساس گزارش‌های رسانه‌های پاکستانی، افغانستان واردات سمنت‌اش را از پاکستان حدود 4.5 درصد کاهش داده که از از 0،174 میلیون تُن به 0.166 میلیون تن رسیده است.

با این حال آمارهای ارایه شده توسط پاکستان نشان می‌دهد که واردات سمنت افغانستان از هند افزایش چشم‌گیری داشته است. این رقم از جولای 2016 تا جنوری 2017 حدود 76.34 درصد افزایش را نشان می دهد.

واردات آرد از پاکستان نیز به‌شکل بی‌سابقه‌ای کاهش داشته است. مقام‌های اداره احصائیه مرکزی افغانستان می‌گویند که آرد پاکستان جایگاه خود را در بازارهای افغانستان از دست داده و بخش عمده‌ی بازار افغانستان اکنون در اختیار آرد قزاقستان می‌باشد. با این وجود برخی از رسانه‌های پاکستان در ماه سرطان سال جاری خورشیدی گزارش دادند که این رویکرد جدید دولت افغانستان باعث مسدود شدن ۸۰۰ کارخانه پروسس و تولید آرد در آن کشور شده است.

در حوزه واردات نفت نیز افغانستان تلاش کرده که با روسیه روابط تجاری‌اش را گسترش دهد. صلاح الدین ربانی، وزیر خارجه افغانستان در سفری که چند هفته پیش به روسیه داشت با سرگی لاوروف همتای روسی‌اش در این مورد گفت‌و گو کرده است. در این زمینه، روسیه تعهد کرده که 1.5 میلیون تُن نفت را سالانه به افغانستان صادر کند.

بنادر تجاری متعدد

مقام‌های اتاق تجارت و صنایع افغانستان می‌گویند که بندرهای تجاری افغانستان پیش از هروقت دیگر فعال شده و مشکلات موجود آن حل شده است. بندر آقینه و حیرتان از جمله بندرهای افغانستان است که در حال حاضر بیشترین حمل و نقل از طریق آنها صورت می‌گیرد.

افغانستان در حال حاضر با ایران از طریق اسلام قلعه و زرنج، با ازبکستان از طریق حیرتان، با تاجیکستان از طریق شیرخان بندر و با ترکمنستان از طریق آقینه و تورغندی مبادلات تجاری دارد.

صیام‌الدین پسرلی، سخنگوی اتاق تجارت و صنایع افغانستان به خبرنامه گفت که پیش از این ازبکستان یگانه کشوری بود که بعد از پاکستان برای تاجران افغان و انتقال اموال تجاری‌شان مشکلات زیادی ایجاد می‌کرد، اما رویکرد جدید حکومت افغانستان باعث شده که ازبکستان نیز به دوست نزدیک این کشور تبدیل شود.

به گفته‌ی مقام‌های اتاق تجارت و صنایع افغانستان اکنون تنها مشکلات در بندر شیرخان این کشور وجود دارد که دلیل آن ناامنی و جنگ‌های قندوز اعلام شده است.

از سوی هم این مقام‌ها بر این باوراند که ایجاد راه‌های حمل و نقل منطقه‌ای نیز باعث شده که روابط تجاری افغانستان در سطح منطقه گسترش یابد.

آقای پسرلی می‌گوید که بندر چابهار، راه آهن آقینه و خط آهن لاجورد نیز نقش مهمی در ایجاد این روابط تجاری منطقه‌ای داشته است. به گفته‌ی او پیش از این، افغانستان با هند تنها از طریق بندر واگه می‌توانست مبادلات تجاری محدود تنها در سطح صادرات را انجام دهد، اما بندر چابهار و کارگوی هوای توانسته که زمینه‌ی مبادلات تجاری گسترده صادراتی و وارداتی را فراهم سازد.

توقف تجارت

مقام‌های اتاق تجارت و صنایع افغانستان می‌گویند که با بسته شدن 10 روزه مرز تورخم، حجم مبادلات تجاری میان افغانستان و پاکستان صفر شده است.

صیام‌الدین پسرلی، سخنگوی اتاق تجارت و صنایع افغانستان به خبرنامه گفت که در این مدت هیچ‌گونه مبادله تجاری میان این دو کشور انجام نشده است.

با این حال، بسته شدن مرز تورخم، تغییراتی جدی را در نرخ اقلام خُرده بازار افغانستان از جمله میوه و سبزیجات ایجاد کرده است. این تغییرات نشان می دهد که بهای برخی از مواد اولیه نظیر سبزیجات در بازارهای کابل دو برابر شده است.

همزمان با این، مورد دیگر که به شدت متاثر شده بازار گل در کابل می‌باشد. این روزها اکثر گل‌فروشی‌های شهر کابل تقریبا بسته اند. بر اساس آمار اداره احصاییه مرکزی افغانستان، این کشور 5.9 میلیون تُن گل تازه در سال 2016 نیاز داشته که از آن جمله 1.4 میلیون تُن آن را وارد کرده و بقیه آن از تولیدات داخلی افغانستان تهیه شده است.

به نظر می رسد که افغانستان نیازمند راه حل بدیل از تولیدات داخلی و یا واردات مواد اولیه خوارکی و گل می‌باشد. این مواد اکنون بازار افغانستان را متاثر ساخته است.

تغییر ملموس

نشانه‌های بازار اقتصادی افغانستان در طول دو هفته گذشته حاکی از آن است که سیاست اقتصادی و بازرگانی دولت افغانستان در حوزه پاکستان موثر و سازنده بوده است. با توجه به این‌که در سال گذشته نیز زمانی که تنش‌های سیاسی مرز میان افغانستان و پاکستان را بسته بود، بازارهای اقتصادی افغانستان به شدت متاثر می گردید، اما در حال حاضر رخداد چنین اتفاقی، نشان می‌دهدکه تغییرات ملموس در وضعیت بازرگانی افغانستان به وقوع پیوسته است.

پاکستان تنها سال گذشته میلادی، پنج بار مرز تورخم را مسدود نمود و یکبار دیگر مرز سپین بلدک را حدود 12 روز بسته کرد. این شش مورد وضعیت بازار را در افغانستان به شدت متاثر کرد و تاجران افغان ادعا دارند که در سال گذشته دچار ضرر مالی شدیدی از این بابت شده اند.

با توجه به این اقدامات پاکستان اکنون فضای تجاری افغانستان نیز علیه این کشور شده است. مقام‌های اتاق تجارت و صنایع افغانستان از تاجران این کشور می‌خواهند که مبادلات تجاری خود را با اسلام آباد و از طریق پاکستان متوقف کنند.

این موضوع نشان‌گر آن است که بازار به عنوان نبض اقتصادی افغانستان و حکومت وحدت ملی دست‌کم در حوزه پاکستان به یک همسویی جدی رسیده است؛ امری که می‌تواند در پیش برد سیاست خارجی افغانستان علیه پاکستان این کشور را به شدت کمک کند.

علی اکبر همکار این گزارش بوده است.