چابهار پله‌ی صعود اقتصاد افغانستان

پس از حدود یک دهه فعالیت نیم بند در حوزه فعال سازی بندر چابهار ایران، دهلی نو سرمایه گذاری بزرگی را در این بندر تصویب کرد. نارندرا مودی نخست وزیر هند روز چهارشنبه تفاهم نامه سرمایه گذاری 150 میلیون دالری هند در این بندر ایرانی را تایید کرد.

دولت هند اعلام کرده که بر اساس تفاهم نامه سال 2015 بین دو کشور، دهلی نو در قالب این سرمایه گذاری، دو لنگرگاه این بندر را تجهیز و اجرایی می سازد. مدت زمان مدیریت این دو لنگرگاه توسط هند ده سال می باشد و پس از آن مسولیت مدیریت آن به ایران واگذار می گردد. بر اساس این تفاهم نامه پس از انجام قرارداد، در مدت 18 ماه عملیات این دو لنگرگاه شروع خواهد شد.

این بزرگترین سرمایه گذاری تا به حال در بندر چابهار بوده است. پیش از این مدیر این منطقه آزاد تجاری اعلام کرده بود که تاجران افغان تا مرز 60 میلیون دالر در این بندر سرمایه گذاری کرده اند. با آن که آمار دقیقی در باره میزان تجارت و ترانزیت کالاهای تاجران افغانی از بندر چابهار نشر نشده اما گزارش ها می رساند که حدود پنجاه درصد این ترانزیت کالاهای افغانی اکنون از بنادر ایرانی انجام می شود. به نظر می رسد با توجه به این که چابهار بندر جدیدی است، بیشترین این اموال و کالاها از طریق بندر عباس وارد خارک ایران می شود و به افغانستان ترانزیت می گردد.

گفتگوها در مورد آغاز به کار جدی بندر چابهار میان افغانستان، ایران و هند از چند سال به این طرف جریان داشت که اخیرا داکتر عبدالله عبدالله، رییس اجراییه حکومت افغانستان، در سفری به هند مذاکراتی جدی در باره این بندر با مقامات هند داشته است.

رییس اجراییه افغانستان هم‌چنین گفته است که توسعه بندر چابهار در ایران کلید تجارت توسعه هند و افغانستان خواهد بود. هندی ها امیدوارند که با آغاز به کار جدی این بندر، بتوانند ردپای سنگین اقتصادی را در افغانستان داشته باشند و در عین حال تجارت آن کشور با افغانستان و آسیای مرکزی نیز گسترش یابد.

چرا چابهار؟

نشریه فارین پالیسی در گزارشی در باره چابهار آورده است که پروژه های اقتصادی از این مسیر، می‌تواند آسیای مرکزی و جنوبی را به یک مرکز رشد اقتصاد جهانی و فعال در دهه آینده تبدیل کند. این نشریه در ادامه تاکید داشته که موقعیت این بندر باعث می شود تا افغانستان بتواند نقش کلیدی در صعود این چشم انداز منطقه ای بازی کند.

با این حال مسافر قوقندی، سخنگوی وزارت تجارت و صنایع افغانستان، در گفتگو با خبرنامه گفت که این بندر در نتیجه‌ نشست‌های دوجانبه و سه‌جانبه میان کشور‌های هند، افغانستان و ایران، توسعه یافته است. به گفته‌ی وی، این بندر باعث رشد اقتصادی افغانستان شده و ارتباط این کشور با منطقه گسترش خواهد یافت. آقای قوقندی افزود که “این بندر حدود 400 تا 500 کیلومتر نزدیک از هر بندر دیگر به کشورهای منطقه است، این امر باعث می‌شود انتقال اموال از این راه به سادگی صورت گیرد و تاجران بیشتر از طریق این بندر تجارت کنند.” او گفت که قرار است نشست بعدی در باره این بندر در دهلی نو با حضور نمایندگان سه کشور، افغانستان، هند و ایران برگزار شود و قراردادهای تازه‌ای میان تاجران هند و افغانستان در این زمینه امضاء شود.

با این حال دیلی میل در مورد توسعه این بندر نوشته است که این پروژه، فرصت بزرگی برای هند، به خاطر نفوذ بیشتر در منطقه خواهد بود . ایکانمیک تایمز هند، نیز در گزارشی اقتصادی در این مورد نگاشته است که هندوستان در حال مذاکره برای اجرای این پروژه است که باعث افزایش سرمایه‌گذاری و تجارت با ایران و دیگر کشورها به ویژه افغانستان خواهد شد. بندر چابهار در 45 مایلی غرب بندر گوادر پاکستان در ایران واقع شده است. لنگرگاه این بندر قابلیت پهلوگیری کشتی‌های بزرگ تجاری جهان را داشته که از مناطق مهم تجاری ایران محسوب می‌شود.

چابهار و کراچی

بندر کراچی بزرگترین معبر کالاهای ترانزیتی افغانستان از خاک پاکستان بوده است. این بندر همواره مورد توجه تاجران افغان بوده و بیشترین کالای وارداتی این تاجران در طول بیش از یک دهه گذشته از راه بندر کراچی انجام شده است.

اما رسانه های پاکستانی گزارش داده اند که پس از سال های 2010 -2011 بندر کراچی اهمیت سنتی خود را برای تاجران افغان از دست داده است. بر اساس آمارهای که از منابع پاکستانی در دسترس است، ترانزیت تجاری افغانستان از طریق پاکستان در سال 2001 میلادی کمتر از 200 میلیون دالر بوده است در حالی که پس از سال 2005 این وضعیت تغییر کرده و در سال 2009، مجموع ترانزیت به 1.957 میلیارد دالر رسید. بین سال های 2010 -2011 این رقم به 2.5 میلیارد دالر رسید.

اما برخی از رسانه های پاکستانی در گزارش های دیگر با ابراز نگرانی از کاهش ترانزیت افغانستان از خاک پاکستان آن را کاهش سرسام آور خوانده و دلایل این امر را به سیاست های غلط پاکستان مرتبط دانسته اند. در گزارشی از روزنامه دان، آمده است که ترانزیت کالاهای افغانی از خاک پاکستان در سال 2014 ، پنجاه فیصد کاهش داشته و به نزدیک یک میلیارد دالر رسیده است. زمانی که این رقم از لحاظ کانتنری بررسی می شود، گزارش شده است که رقم کانتنرهای افغان ها که در لنگرگاه بندر کراچی در سال های 2009 – 2010 وارد خاک پاکستان می شد به 75288 کانتنر می رسد در حالی که این رقم در سال 2013-2014 به 36274 کانتنر کاهش یافته بود.

به گفته منابع پاکستانی، کاهش سرسام آور ترانزیت کالای افغانی از بندر کراچی ارتباط مستقیم با فعالیت تجاری افغان ها از طریق بنادر تجاری ایران داشته است. میزان کانتنرهای ترانزیتی افغان از بنادر ایران در سال 2008-2009 به 30182 کانتنر می رسید در حالی که در سال های 2013-2014 این رقم به 80000 کانتر بالغ می گردید.

برآوردها نشان می دهد که پاکستان از درک ترانزیت کالاهای افغانی منافع اقتصادی بزرگی نقدی داشته است. این کشور از مجاری مختلف از جمله مالیات، خدمات بندری و ترانسپورت این کالاها سالانه عایدات مالی هنگفتی داشته است.

پاکستان خدمات مدیریت بندری را روی هر کانتنر کالاهای افغانی 29174 روپی وضع کرده است در حالی که این خدمات برای کالاهای پاکستانی به ازای هر کانتنر 14268 روپی می باشد. در همین حال بر اساس برآوردهای گمرکی پاکستان، سالیانه 40000 تا 50000 کانتنر کالا از پاکستان به افغانستان و برعکس از طریق شرکت های انتقالاتی پاکستانی منتقل می شوند که هر کانتنر از 250000 تا 400000 روپی هزینه ترانسپورتی بر می دارد. در مجموع عاید پاکستان از این درک، به 13 میلیارد روپی در سال می رسد.

جدا از این درآمدهای هنگفت مالی، پاکستان هر از چندگاهی با توقف هفته وار و ماهوار کانتنرهای افغانی در بندر کراچی، جریمه های کلان گمرکی که درآمد دیگری برای آن کشور است، بر تاجران افغان وارد می سازد.

این در حالی است که به نقل از رسانه های پاکستانی، ایران چنین سیاست های را در قبال کالاهای ترانزیتی افغانی در پیش نگرفته است. ایران و افغانستان اولین تفاهم نامه تجارت و ترانزیت را در سال 1973 امضاء کرد که در سال 2005 بازنگری شده و بسط یافت. این تفاهم نامه ها تزانزیت کالاهای افغانی معاف از حقوق گمرکی را تصویب کرده و در عین حال زمینه صادرات دوباره آن را از طریق بندر عباس به کشور ثالث مهیا نموده است. در فبروری 2013 ایران و افغانستان تفاهم نامه ی دیگری را امضاء کردند که انتقالات زمینی و ترانزیت کالا را تسهیل می کند.

در همین حال به گفته رسانه های پاکستانی، ایران 1800 کیلومتر خط آهن جدید ساخته و شاهراه ها و خطوط آهن موجود خود را نیز بازسازی کرده است. علاوه بر آن، این رسانه های پاکستانی در مقایسه بین ایران و پاکستان، نوشته اند که ایران در سال 1984 کنوانسیون ترانسپورت زمینی بین المللی را تصویب کرده است که تمام مالیات بر کالاهای ترانزیتی را شامل می شود و امنیت انتقالات را نیز تضمین می کند. این کنوانسیون نیاز فعلی برای گرانتی های بیمه را نیز از بین برده است.

این در حالی است که پاکستان تا اکنون به این کنوانسیون نپیوسته و رسانه های آن کشور از عدم توجه به زیرساخت های انتقالات زمینی آن کشور نیز به شدت انتقاد کرده اند.

دان نشریه انگلیسی زبان پاکستان در باره تغییر مسیر تجاری افغانستان از پاکستان به ایران نوشته است که به اساس سه دلیل مهم تاجران افغان بدیل پاکستان را برای ترانزیت کالاهای افغانی برگزیده اند. اول، بازنگری معاهده ترانزیت افغانستان-پاکستان در سال 2010 با شرایط نظارتی پیچیده، دوم، مصارف گزاف مدیریت و خدمات ترانزیتی و سوم رویکرد منفی به تجارت ترانزیت.

ابزار فشار سیاسی

دکتر عبدالله رییس اجرائیه افغانستان در سفر اخیر خود به ایران اعلام کرده است که رویه بد پاکستان با تاجران افغان، شکایات این تاجران را در پی داشته است.

تاجران افغان علاوه بر رویه بد پاکستان با آن ها، از سیاست های متناقض آن کشور نسبت به کالاهای ترانزیتی افغانستان برای نزدیک به یک دهه گذشته، شاکی بوده اند. این شکایت ها بیشتر در سال های اخیر افزایش یافته است. اتاق تجارت و صنایع افغانستان در چندین مورد، اعلام داشته که پاکستان به دلایل مختلف اجناس و کانتنرهای افغانستان را برای مدت طولانی در بندر کراچی توقف می دهند. در موارد حتی آنان، خواهان قطع روابط تجاری افغانستان با پاکستان و عملکرد بالمثل بوده اند.

به باور برخی از رسانه ها و کارشناسان، پاکستان همواره از وابستگی ترانزیتی افغانستان به عنوان ابزار فشار سیاسی بر دولت افغانستان استفاده می‌کند. هرازچند گاهی در پی بروز تنش های سیاسی میان کابل و اسلام آباد، مسیرهای ترانزیتی از پاکستان به افغانستان در بندر کراچی و مرز تورخم بسته شده اند.

چنین رویکردی، ایران را به عنوان مرز دیگر ترانزیتی افغانستان برای تاجران افغان مطرح کرده است. با وجود این که بندر عباس فاصله طولانی با مرزهای افغانستان داشته، اما تاجران افغان این مسیر را در موازی پاکستان برگزیده اند. با توجه به برداشته شدن تحریم ها از ایران و سرمایه گذاری مستقیم هند بر چابهار، به نظر می رسد، بندر سوم بدیل برای پاکستان نیز در حال بهره برداری می باشد.

از آن جایی که سیاست جدید ترانزیتی دولت افغانستان، تمرکز زدایی از یک مسیر مشخص است، امیدواری ها نیز برای تغییر در وضعیت تجارت افغانستان و تسهیل واردات برای تاجران افغانی از مرزهای ایران، پاکستان و آسیای میانه به وجود آمده است.

علی اکبر همکار این گزارش بوده است.